Azərbaycanda uşaqların soyadında hələ də ən çox ov, yev YAZILIR

Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra dil, mədəniyyət və kimlik məsələləri ciddi şəkildə gündəmə gəldi. Bu çərçivədə soyadların milliləşdirilməsi - yəni, rus dilindən gələn “-ov, -yev” sonluqları yerinə
“-lı, -li, -oğlu, -qızı” kimi milli sonluqların istifadə olunması ideyası ortaya çıxdı. Lakin hazırkı müşahidələr göstərir ki, 34 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də cəmiyyətin böyük hissəsi bu dəyişikliyi etməyə meyilli deyil.
Sovet dövründə soyad sonluğu “-ov, -yev” yazılmış yaşlı və orta nəsildən olanların ondan imtina edə bilməməsini hardasa başa düşmək olar, çünki bəzi hallarda bürokratik əngəllər vətəndaşı əlavə əziyyətə qatlaşmağa məcbur edir. Nəticədə soyad sonluğunu dəyişmək istəyənlərin heç heç də hamısı tutaq ki, hansısa məmurla mübahisə etməyə, əlavə vaxt itirməyə, arxivə gətməyə və ya hansısa digər sənəd gətirməyə həvəs göstərmir...
Bəs müstəqillik illərində doğulan uşaqların soyad sonluğunun milliləşdirlməsinə nələr mane olub ki, 34 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də yeni doğulanların şəxsiyyət vəsiqəsində “-ov, -yev” yazılır?
Bunun bir sıra səbəbləri var - həm laqeydlik, həm məlumatsızlıq və digər halları qeyd etmək olar.
Soyadları ailə kimliyinin bir hissəsi hesab edən bir çox insan üçün sonluğu dəyişdirmək, özünü və ailəsini tanıdığı formadan uzaqlaşdırmaq kimi qəbul olunur. Nəslin tanınmış bir soyadı varsa, insanlar onu qorumağa çalışırlar. Məsələn, hansısa "Quliyev" soyadlı ailə elə bu sonluqla da davam etməyə üstünlük verir.

Bir çox insanlar düşünürlər ki, şəxsiyyət vəsiqəsində soyad sonluğunu dəyişdikdən sonra diplom, sürücülük vəsiqəsi, mülkiyyət sənədləri və digər rəsmi sənədlərin də dəyişdirilməsi zərurəti yaranzacaq ki, bu da onları qorxudur.
Əgər bir tendensiya cəmiyyətin əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunmayıbsa, fərdi səviyyədə bu dəyişikliyi etmək bəzən qəribə ya da “fərqlənmək cəhdi” kimi qarşılanır. Halbuki soyadların milliləşdirilməsi milli kimliyin bir ifadəsi ola bilərdi.
Bəzi insanlar üçün soyadın forması dəyişsə də, bunun kimliyə və ya dəyərlərə təsiri olmadığı düşünülür. Onlar hesab edirlər ki, əsas olan insanın davranışı, düşüncəsi və vətənə münasibətidir, forma deyil.

Hər şeyə laqeyd yanaşan bəzi insanlar üçün isə soyad sonluğunu dəyişdirmək heç bir önəm daşımır. Məsələn, şəxs deyir ki, Məmmədov və ya Məmmədli ona nə verəcək, həyatında nəyi dəyişəcək? Bu halda maarifləndirmə işinin zəif olduğunu vurğulamaq yerinə düşər. Tutaq ki, şəxsiyyət vəsiqəsini verən qurumun əməkdaşı yeni doğulan uşağın valideyninə təklif edə bilər ki, körpənin soyad sonluğunu "-ov, -yev" deyil, milli formada yazdırsın. Ya da ona izah edə bilər ki, "-ov, -yev" sovetdənqalma, rus dilindən gəlmə sonluqdur, bunun milliləşdirilməsi vacibdir. Amma müşahidələr göstərir ki, rəsmi qurumda vətəndaşa belə bir təklif olunmur, canlı şəkildə hər hansı izahat işi aparılmır.
Soyad sonluqları “Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının soyadlarının dövlət dilinə uyğunlaşdırılması haqqında” Milli Məclisin 02.02.1993-cü il 495 nömrəli Qərarına uyğun olaraq dəyişdirilir. Bu prosedurun sadələşdirilməsi məqsədilə Nazirlər Kabineti tərəfindən 12.05.2011-ci il tarixli 79 nömrəli Qərarla “Adın, ata adının və soyadın verilməsi və dəyişdirilməsi Qaydaları” qəbul edilib.
Soyad sonluqlarının dəyişdirilməsi Ədliyyə Nazirliyinin bütün, o cümlədən “ASAN xidmət” mərkəzlərindəki qeydiyyat şöbələrində həyata keçirilir.
Ədliyyə Nazirliyindən bildirilib ki, vətəndaşlar "-ov, -yev" sonluqlu soyadlarını "-lı (sözün kökündən asılı olaraq -li, -lu, -lü), -zadə, -oğlu, -qızı" sonluqlu və ya sonluqsuz ifadə formaları ilə ödənişsiz əvəz edə bilərlər. 
Azərbaycan Respublikasının 18 yaşına çatmış hər bir vətəndaşının ərizəsinə əsasən, onun mövcud soyadının sonluğuna dəyişiklik edilir. 18 yaşına çatmayanların soyadlarının sonluğuna dəyişiklik isə onların valideynlərinin və digər qanuni nümayəndələrinin ərizəsi əsasında həyata keçirilir. Əgər uşaq 10 yaşına çatıbsa, onun soyadının sonluğu yalnız özünün razılığı ilə dəyişdirilir. Soyad sonluğunun dəyişdirilməsi ilə əlaqədar vətəndaşlara yeni şəhadətnamələr verilir.

Maraqlıdır, geridə qoyduğumuz 2024-cü ildə doğulan uşaqlara hansı soyad sonluğu daha çox yazılıb?
Modern.az saytı bu sorğu ilə Ədliyyə Nazirliyinə müraciət edib.
Təəssüf ki, nazirlikdən aldığımız cavab heç də ürəkaçan deyil.
2024-cü ildə Ədliyyə Nazirliyinin rayon (şəhər) qeydiyyat şöbələri tərəfindən 102 310 doğulan körpə qeydə alınıb.
Nazirlikdən saytımıza verilən rəsmi cavabda bildirilib ki, ötən il doğumu qeydə alınan uşaqların soyad sonluğunda yenə də “-ov, -ova, -yev, -yeva” üstünlük təşkil edib. Belə ki, onlardan təxminən 23%-nin soyadının sonluğu “-yev, -yeva” yazılıb.

2024-cü ildə yeni doğulan uşaqların 21%-nin soyadının sonluğu da rus dilindən gəlmə "-ov, -ova" kimi yazılıb.
Övladının soyad sonluğunu milliləşdirənlərin sayı hələ ki, onlardan geri qalır. Belə ki, ötən il doğulanb uşaqların 20%-nin soyadının sonluğu "-lı, -li, -lu, -lü" yazılıb.
Keşən il doğumu qeydə alınan uşaqlardan 15%-nin soyadının sonluğu "-zadə" kimi qeyd olunub.
2024-də doğulanların 21%-nin soyadının sonluğu isə digər formalarda qeyd edilib.

Soyadların milliləşdirilməsi məsələsi dərin tarixi, psixoloji və sosial qatlara malikdir. Doğrudur, bu dəyişikliyi etmək və ya etməmək şəxsi qərara bağlıdır və bu işdə məcburiyyət yoxdur, lakin bu qərarın arxasında duran səbəbləri anlamaq milli şüurun formalaşması baxımından əhəmiyyətlidir.
Bəlkə də zamanla daha çox insan soyad formasının sadəcə bir ad yox, bir mövqeyin də göstəricisi olduğunu anlayacaq.
Əfqan Qafarlı