Badə... nəbadə! TƏHLİL

Dəyişiklik ölkənin, habelə yerli istehsalçıların iqtisadi maraqlarını qorumaq, istehlakçıların sağlamlıqları ilə hüquqlarının müdafiəsini daha yaxşı təşkil etmək, daxili bazarda minimum keyfiyyət və təhlükəsizlik göstəricilərinə cavab verməyən alkoqollu içkilərin satışını və bu sahədə qanunsuz sahibkarlığın qarşısını almaq məqsədilə 7 fevral 2023-cü il tarixli müvafiq Prezident sərəncamına əsasən irəli sürülüb.
Bu, spirtli içkilərlə bağlı yeni qiymət siyasətinin ortaya qoyulacağı deməkdir. Ancaq hesab edirəm, hələ ki müəyən nüansları nəzərə almaq və ehtiyatla addımlamaq lazımdır. Belə ki, məsələn, bayaq qeyd etdiyim Sərəncamın 1.3. bəndində yazılıb: “Alkoqollu içkilərin pərakəndə satışına dair minimum qiymət tələbi beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla müəyyən edilməlidir”. Bunun bizə indi xeyri ola bilərmi?! Ümumiyyətlə, qiymətdə döşəmə siyasəti istehlak bazarımızda texniki-normativ hüquqi aktlarla müəyyən olunan minimum keyfiyyət, təhlükəsizlik göstəricilərinə cavab verməyən alkoqollu içkiləri sıradan çıxaracaqmı?! Minimum qiymət səviyyəsinin tətbiqi ilə bu sahədə tələb olunan səviyyədə dövlət tənzimlənməsinə nail olmaq mümkündürmü?
İndiki şəraitdə xeyr. Bunun bir neçə səbəbi vardır. Əvvəla, bu kimi məsələlərin həllində inzibati metodlar effekt verməyib, vermir və verə də bilməz. Ölkəmizdə alkoqollu içki satışı sahəsində mövcud vəziyyət həqiqətən də dövlət tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsini və bu sahədə əlavə tədbirlərin həyata keçirilməsini labüdləşdirir. Ancaq hələ ki birbaşa bu yolla deyil.

Doğrudur, alkoqollu içkilərin pərakəndə satışı sahəsində minimum qiymətin tətbiqi beynəlxalq təcrübədə var. Lakin onlarda bu, sırf sağlamlıq, keyfiyyətə nəzarət etmək deyil, istehlakı azaltmaq məqsədi daşıyır. İnzibati şəkildə qiymət tətbiqi yolu ilə alkoqollu içkilərin təhlükəsizliyi və keyfiyyəti sahəsində istehlakçıların hüquqlarını tam şəkildə qorumaq, onları aldadan hər hansı digər fəaliyyətin qarşısını almaq və bu sahədə qanuni fəaliyyət göstərən intizamlı, peşəkar sahibkarlıq subyektlərinin maraqlarını təmin etmək, daxili bazarı aşağı keyfiyyətli məhsullardan sığortalamaq, qeyri-qanuni istehsalı aradan qaldırmaq mümkün deyil.
İkincisi, qiymət, məlum olduğu kimi, tələb və təklifin nisbəti əsasında təşəkkül tapır. Əlverişli qiymətlərin ortaya çıxması üçün rəqabət amili olmalıdır. Azərbaycan bu gün çoxlu çeşiddə alkoqollu içkilər istehsal və ixrac edir. Eyni zamanda, ölkəyə idxal da həyata keçirilir. Bəzi idxal məhsulları yerli məhsullardan baha olsa da, elə yerli alkoqollu içkilər var ki, xarıcı analoqlarından baha təklif olunur. Yerli alıcıların çoxunun onlara heç “əli çatmır”. Bu, nəyi göstərir?! Demək, sözügedən məhsullar üzrə daxili bazar formalaşıb. Onda biz nəyi tənzimləmək, istəyir, nəyə nail olmağa çalışırıq?!
Bəli, satışda minimum keyfiyyət və təhlükəsizlik göstəricilərinə cavab verməyən alkoqollu içkilər heç də az deyil. Ancaq bu, qiymətlərin mövcud səviyyəsindən deyil, qanunsuz istehsal, qaçaqmalçılıq, vergidən yayınma, nəzarətsizlik kimi amillərdən irəli gəlir. Qiymətdə döşəmə siyasətinin tətbiqi indilikdə bunları aradan qaldıra bilməz. Hər malın, necə deyərlər, öz alıcısı var. Keyfiyyətsiz məhsulun da alıcıları olduğundan, döşəmə qiyməti kara gəlməyəcək.

Üçüncü və bəlkə də ən mühüm məqam isə ondan ibarətdir ki, alkoqollu içkilər satış həcmi, alqı-satqı dövriyyəsi yüksək məhsullar olduğundan, bunlara həm də aksiz vergisi tətbiq olunur. Aksiz - qanunvericilikdə müəyyən edilən malların satış qiymətinə daxil edilən dolayı (istehlak) vergi növü sayılır. Ölkədə istehsal edilən, yaxud ölkəyə idxal olunan aksizli mallardan (vergidən azad edilən mallar istisna olunmaqla) aksiz tutulur.
Aksizli mallara içməli spirt, pivə və spirtli içkilərin bütün növləri, tütün məmulatları, neft məhsulları və sair daxildir. Aksiz dərəcələri ən çox istehlak edilən, alqı-satqısı çox olan məhsullar üzrə həyata keçirildiyindən büdcə gəlirlərini artırmaq məqsədilə demək olar, hər il yüksəldilir. Alkoqollu içkilər üçün sonuncu dəfə ötən ilin əvəllində 80 qəpik qaldırılıb və hər litr üçün 4 manatdan 4,8 manata yüksəldilib. Bütün bunlar da sözügedən məhsulların qiymətlərin artmasına səbəb olub.
Ümumiyyətlə, aksiz dərəcələri son illər ərzində xüsusən tütün məmulatları və alkoqollu içkilər üzrə bir neçə dəfə artırılıb. Hər dəfə də qiymətlərə təsir edib. Sadəcə olaraq, adıçəkilən məhsullar ən zəruri tələb duyulan istehlak malları sırasına daxil olmadığından, bunlar ölkədəki sosial duruma təsirsiz ötüşür. Lakin təcrübə göstərib və göstərir: hər hansı bir məhsulun satış qiyməti əgər vergi və yaxud digər səbəblər üzündən ardıcıl bahalaşırsa, demək, həmin növ məhsulun qeyri-qanuni istehsalı, qaçaqmalçılığı, vergidən yayındırma yolu ilə bazara çıxarılması üçün münbit şərait yaranır. Ona görə də, aksiz dərəcələrini davamlı yüksəltmək məqsədəuyğun deyil və bunu xüsusən də alqı-satqısı geniş xarakter daşıyan məhsullar üzrə nəzərə almaq vacibdir. Büdcə gəlirlərinin artırmaq üçün həyata keçirilən bu siyasətin müəyyən həddi olmalı, bəzi nüanslar mütləq nəzərə alınmalıdır.
Düzdür, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı sözügedən məhsullar üzrə aksiz dərəcələrini 60-65%-ə çatdırmağı tövsiyə edir. Ancaq bu, bazara tam nəzarət şəraitində mümkündür. Davamlı və sürətli artım əks effekt yarada, gəlirləri azalda, qanunsuz və qeyri-normal rəqabət mühiti ortaya çıxara bilər. Alqı-satqı dövriyyəsi yüksək məhsullar üzrə aksiz və vergi dərəcələrinin artırılması ümumi tənzimləyici iqtisadi siyasət kontekstindən kənara çıxmalı deyil. Minimal qiymət həddinin müəyyən olunması da eyni çərçivədə baxılaraq, həll edilməlidir.

Pərviz Heydərov
Azvision.az üçün