Bakı üzərində toz buludu

Bu, haradan gəlir və hansı fəsadlar yaradır

Azərbaycanın coğrafi mövqeyi bir tərəfdən ölkəmizə strateji üstünlüklər qazandırsa da, digər tərəfdən təbii–ekoloji risklərə qarşı həssaslığı artırır. Qafqaz dağlarının cənub ətəklərində, Xəzər dənizi hövzəsinin qərb sahillərində yerləşən Azərbaycan həm təbii proseslərin, həm də insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan çirklənmələrin birbaşa təsirinə məruz qalır. Bu təsirlər bir–birini tamamlayaraq ekoloji vəziyyəti ağırlaşdırır.

Ən aktual ekoloji problemlərdən biri isə transsərhəd toz kütlələrinin Azərbaycana yayılmasıdır. Son illərin müşahidələri göstərir ki, xüsusilə may–sentyabr aylarında Yaxın Şərqdən və Mərkəzi Asiyadan gələn toz buludları ölkəmizin müxtəlif bölgələrində havanın keyfiyyətini kəskin pisləşdirir.

Azərbaycanda müşahidə edilən transsərhəd toz kütlələri artıq son illərdə ekoloqlar və həkimlərin diqqət mərkəzində saxlanılır. Ənənəvi olaraq bu toz əsasən, Türkmənistan ərazisindən güclü küləklərin təsiri ilə ölkəyə daxil olur. Əgər bu kütlələr Bakıya və Abşerona qədər çatırsa, deməli, prosesin miqyası kifayət qədər geniş və təsiri isə təhlükəli xarakter daşıyır. Başqa sözlə, belə hallarda paytaxtda havanın bulanıqlığı və nəfəs darlığı birbaşa hiss edilir.

İqlim məsələləri üzrə ekspert Hüseyn Hacıyevin sözlərinə görə, toz dumanı daha çox quraq və yarı quraq bölgələr üçün xarakterikdir, ilin isti vaxtlarında və az rütubətli hava şəraitlərində nəzərə çarpır. Bakı və Abşeronda isə tozun miqdarının normadan çox olması, adətən, İran (Dəşti-kəvir səhrası), Qazaxıstan və Türkmənistan ərazisindən (Qaraqum səhrası) ölkəmizin hava məkanına isti və tozlu hava kütlələrinin daxil olması ilə əlaqədardır. Sinoptik xəritələrin təhlili və meteoroloji peyk–radar məlumatları da paytaxtda şərq və şimal–şərq küləklərinin üstünlük təşkil etdiyi və Türkmənistan isti və tozlu hava kütlələrinin respublikamızın hava məkanına daxil olduğu təqdirdə bu təbiət hadisəsinin baş verdiyini göstərir.

Yeri gəlmişkən, burada bir məsələni də xatırlatmaq istərdik. Bu məsələ ilə bağlı fikirlərini öyrəndiyimiz ekoloq-ekspertlərdən biri Bakını müəyyən vaxtlarda bürüyən toz dumanının qonşu ölkələrdə aparılan tikinti–quraşdırma işləri nəticəsində ölkəmizə keçdiyini dedi. Yəni Abşeronda müşahidə olunan bu meteoroloji hadisənin baş verməsini şimal, cənub və yaxud qərb küləkləri şərtləndirir, toz fırtınası da yaxın coğrafiyadan həmin küləklər vasitəsilə respublikamıza daxil olur. Ekoloqlar bildirirlər ki, bu fikir heç bir elmi əsasa söykənmir. Çünki doğrundan da, hadisəni şimal, cənub və eləcə də qərb küləkləri yaratsa idi, o zaman Bakıya davamlı yağış da yağardı.

H.Hacıyev səsləndirilən iddianın əsassızlığı barədə onu da qeyd etdi ki, hazırda respublikamızın peyk sistemlərinə əsaslanaraq təbiətdə baş verən hadisələri izləmək, proqnozlaşdırmaq və səbəbləri araşdırmaq imkanı var. Müasir rəqəmli modellər, peyk müşahidə sistemlərini əhatə edən belə bir texnoloji xidmət diqqətdə saxlanılmaqla toz dumanının xüsusilə cənub–şərq axınları ilə Türkmənistandan hərəkət edən hava kütləsi ilə ölkəmizə daxil olduğunu deyə bilərik. O da etiraf olunmalıdır ki, inşaat əməliyyatları, karxanaların istismarı zamanı atmosferdə toz qatı nəzərə çarpır. Lakin bu proses lokal ərazini əhatə etdiyindən qlobal miqyasda toz dumanın yaranması qeyri–realdır. Burada söhbət əsasən, sinoptik prosesdən gedir. Yəni Türkmənistanda tozlu burulğan baş verərək, cənub–şərq axınları ilə bulud formasında respublikamıza gəlib çatır, eyni zamanda, Abşeron yarımadasına yayılır.

Ümumiyyətlə, belə meteoroloji hadisə quraq və yarı quraq bölgələrdə – Afrikadakı Sahara, Asiyada Qobi və Yaxın Şərqdəki Ərəbistan səhrasında müşahidə edilir. Bu cür iqlim dəyişikliyi hava şəraitini dəyişir, bitki örtüyünü zədələyərək sıradan çıxarır, eyni zamanda, təsərrüfat fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir, eləcə də aqrar sektorda məhsuldarlığı aşağı salır. Başqa sözlə, toz dumanı nəticəsində torpağın üst qatı erroziyaya məruz qalır, nəticədə məhsuldarlığa son qoyulur.

Ekoloqların bir qismi çirklənmənin əsas səbəbini şəhərdə avtomobillərin çoxluğu ilə bağlayır. Bildirilir ki, benzin və dizellə işləyən köhnə nəqliyyat vasitələri şəraitin kəskinləşməsini şərtləndirir. Çünki həmin maşınlar atmosferə böyük həcmdə zərərli qaz buraxır. Yeri gəlmişkən, köhnə avtomobillərin mərhələli şəkildə istismardan çıxarılması, ictimai nəqliyyatın yenilənməsi və yaşıllıqların artırılması da diqqətdə saxlanılır və bu istiqamətdə önəmli layihələr gerçəkləşdirilir. O da qeyd edilməlidir ki, şəhər ətrafında yerləşən sənaye müəssisələrinin tullantıları da küləksiz günlərdə paytaxt üzərində duman effekti yaradır. Şübhəsiz ki, Bakının ayrı–ayrı yerlərində aparılan tikinti işlərinin yaratdığı toz və çirkli hava da problemi dərinləşdirir. Rəsmi qurumların məlumatlarına görə, məsələnin həlli istiqamətində müəyyən layihələr həyata keçirilir. Köhnə avtomobillərin mərhələli şəkildə istismardan çıxarılması, ictimai nəqliyyatın yenilənməsi və yaşıllıqların artırılması bu qəbildən olan tədbirlər sırasında yer alır.

Yeri gəlmişkən, təbii proseslərin üzərinə insan fəaliyyəti də əlavə olunanda bu mənzərə daha da ağırlaşır. Azərbaycanda atmosferi çirkləndirən tullantıların, təxminən, 70 faizi nəqliyyat vasitələrinin payına düşür. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2024-cü ilin əvvəlində ölkədə qeydiyyatdan keçmiş avtomobillərin sayı 1,7 milyona çatıb. Onların böyük hissəsi benzin və dizel mühərrikli köhnə maşınlardır ki, bu da havada azot oksidləri, karbonmonoksit və digər zərərli maddələrin səviyyəsini artırır. Tikinti sektorundakı vəziyyətə gəldikdə isə Bakı şəhərində inşaat sahəsinin sürətli inkişafı da əlavə çirklənmə mənbəyidir. Belə ki, təkcə son illərdə paytaxtda böyük həcmdə yaşayış sahəsi tikilib. Bu, həm karxanalardan çıxarılan daş və qum hasilatı, həm də tikinti meydançalarından yayılan toz kütlələri fonunda müşayiət olunub.

Toz dumanı – sağlamlığın düşməni

Ekoloqların və tibb mütəxəssislərinin araşdırmalarına görə, tozlu hava təkcə qum və torpaq hissəciklərindən ibarət deyil. Onun tərkibində ağır metallar, zərərli kimyəvi birləşmələr, hətta mikroorqanizmlər olur. Dünya Səhiyyə Təşkilatının (DST) məlumatına əsasən, havadakı PM10 və PM2.5 tipli toz hissəcikləri (diametri müvafiq olaraq 10 və 2,5 mikrometrdən kiçik) insan sağlamlığı üçün ən təhlükəlilər sayılır. Çünki bu hissəciklər ağciyərlərin dərin qatlarına qədər nüfuz edir və xroniki tənəffüs xəstəliklərinə səbəb olur.

Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, gips mənşəli müxtəlif toz hissəciklərinin nəfəs yollarına düşməsi bronxları ciddi şəkildə qıcıqlandırır. Bu da ciddi problemlərə gətirib çıxara bilər. Toz–duman qatı xüsusilə astma xəstəliyi və allergiyası olan insanlara problemlər yaradır. Gözlərində yaz kataraktası olan insanlara bu cür havanın pis təsiri var. Toz hissəcikləri dəridə allergik reaksiyalar da yarada bilər. Tənəffüs yollarında problemi olan insanlar üçün də belə toz daha təhlükəlidir. Hamilə qadınlara və uşaqlara da bu cür hava mənfi təsir edir. Harada toz hissəciyi ilə təmas varsa, orda qıcıqlanma ehtimalı böyükdür. Ona görə insanlar ehtiyatlı olmalıdırlar. Həmin dövr ərzində insan sağlamlığına məsul olan qurumlar xəbərdaredici tədbirlər görməlidir. Məsələn, belə şəraitdə açıq havada çox dayanmamalı, tibbi maskalardan istifadə olunmalıdır.

DST-nin son hesabatında qeyd edilir ki, hava çirkliliyi hər il dünyada təxminən 7 milyon insanı vaxtından əvvəl ölümə gətirib çıxarır. Bunun 4,2 milyon nəfəri açıq hava, 2,8 milyon nəfəri isə qapalı mühitdəki çirklənmə ilə əlaqələndirilir. Azərbaycanda bu məsələyə dair dəqiq statistika mövcud olmasa da, həkimlərin müşahidələrinə görə, son illərdə xüsusilə bronxial astma, allergiya və ağciyər xəstəliklərindən əziyyət çəkənlərin sayı artmaqdadır. Bu baxımdan, transsərhəd toz hadisələrinin respublikamızda da ictimai sağlamlığa təsiri ciddi narahatlıq doğurur.

Hazırda ölkədə tozlu havanın insan sağlamlığına təhlükəsi ilə bağlı müəyyən monitorinqlər aparılsa da, heyvanlar və quşlara təsiri barədə məlumat məhduddur. Halbuki kənd təsərrüfatının inkişafı və ekosistemin sabitliyi baxımından bu amil də strateji əhəmiyyət kəsb edir.

Toz kütlələrinin bitki örtüyünə təsiri də danılmazdır. Torpaq üzərində toz çöküntüsü fotosintez prosesini zəiflədərək məhsuldarlığı azaldır. Bu, xüsusilə Abşeron yarımadası kimi torpaq eroziyasına meyilli ərazilərdə aqrar sektor üçün əlavə çətinliklər yaradır. Məsələn, İran və Mərkəzi Asiya ölkələrində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, toz fırtınaları kənd təsərrüfatında məhsuldarlığı orta hesabla 15-20 faizədək azaldır. Azərbaycan da bu regional tendensiyadan kənarda qalmır, çünki Abşeron yarımadası və aran bölgəsi torpaq eroziyasına həssas ərazilərdir. Yeri gəlmişkən, təkcə transsərhəd toz kütlələri deyil, həm də ölkədaxili antropogen fəaliyyət, yəni insan təsiri havanın çirklənməsinə təsir göstərir.

Onu da deyək ki, paytaxtda reallaşdırılan inşaat əməliyyatları geniş miqyasda olmasa da, müəyyən dərəcədə toz kütlələri yaradır. Tikinti meydançalarında müasir standartlara uyğun toz tutucu sistemlərin tətbiq edilməməsi havadakı bərk hissəciklərin miqdarını artırır. Yaxud, şəhər ətrafında fəaliyyət göstərən iri daş mədənləri də potensial toz mənbəyidir. Bu ərazilərdə ekoloji nəzarətin zəifliyi problemin daha da böyüməsinə gətirib çıxarır.

Avtomobil nəqliyyatı da toz kütlələrinin yaranmasında potensial mənbələrdən biri hesab edilir. Bakıda avtomobil sıxlığı havanın çirklənməsinin əsas amillərindən biridir. Statistikaya görə, paytaxtda hər 1000 nəfərə, təxminən, 350-dən çox avtomobil düşür. Bu göstərici bəzi Avropa şəhərləri ilə müqayisə edilə bilər, lakin burada nəqliyyat infrastrukturu yetərincə inkişaf etmədiyindən tıxaclar daha kəskin xarakter daşıyır. Avtomobil tıxacları yalnız CO2 deyil, həm də azot oksidi, karbonmonoksid və digər zərərli maddələrin havaya qarışmasına səbəb olur. Bu hissəciklər toz kütlələri ilə birləşdikdə havanın keyfiyyətini daha da aşağı salır.

Çıxış yolları və tövsiyələr

Mütəxəssislərin fikrincə, nəqliyyat islahatlarının həyata keçirilməsi sögedən problemin həllində əsas amillərdən biri kimi diqqət çəkir. Belə ki, təcrübə də təsdiq edir ki, elektrikli nəqliyyatın təşviqi, ictimai nəqliyyat şəbəkəsinin genişləndirilməsi və tıxacların azaldılması CO2 emissiyasının aşağı salınmasında həlledici rol oynayır. Bundan başqa, toz kütlələrinin qarşısının alınmasında ictimai maarifləndirmənin rolu da böyük əhəmiyyətə malikdir. Xüsusilə astma və digər tənəffüs xəstəliyi olan şəxslərə tozlu günlərdə tibbi maskalardan istifadənin tövsiyə edilməsi zəruriliyi bunun parlaq ifadəsidir.

Mövcud vəziyyət Azərbaycanın həm ekoloji təhlükəsizliyi, həm də ictimai sağlamlıq siyasətinə yeni yanaşma tələb edir. Bu məsələdə, ilk növbədə, regional əməkdaşlıq amili xüsusi diqqət çəkir. Məsələn, transsərhəd toz kütlələri ilə bağlı Mərkəzi Asiya ölkələri və İranla birgə monitorinq və xəbərdarlıq sisteminin qurulması zəruridir.

Mövcud şəraitin yaxşılaşdırılması üçün şəhər nəzarəti də mühüm önəm daşıyır. Bu məqsədlə Bakı və Abşeron iqtisadi zonasında yerləşən tikinti sahələrində toz nəzarəti üzrə ekoloji standartların sərtləşdirilməsi zəruri bilinir. Toz kütlələrinin qarşısının alınmasında yaşıllaşdırma proqramlarının hazırlanması və tətbiqi də böyük əhəmiyyətə malikdir. Həmin proqramlar çərçivəsində səhralaşma meyllərinə qarşı mübarizə məqsədilə meşəsalmanın daha da inkişaf etdirilməsi və yaşıllıq sahələrinin artırılması toz kütləsinin təsirini azalda bilər.

Beynəlxalq təcrübəyə bir nəzər…

Azərbaycanın coğrafi mövqeyi onu müəyyən təbii – ekoloji risklərə daha həssas edir. Lakin bu risklər yalnız təbii proseslərlə məhdudlaşmır, insan fəaliyyəti ilə də güclənir. Transsərhəd toz kütlələrinin yayılması, şəhər tikintisi, karxana fəaliyyəti və avtomobil sıxlığı bir–birini tamamlayaraq ekoloji vəziyyəti ağırlaşdırır. Ona görə də məsələyə kompleks yanaşma, həm regional əməkdaşlıq, həm də milli səviyyədə sərt ekoloji siyasət tələb olunur.

Bu sahədə bir sıra ölkələrin təcrübəsi də Azərbaycana nümunə ola bilər. Məsələn, Çin təcrübəsinə diqqət yetirək. Pekin ətrafında həyata keçirilən “Yaşıl divar” layihəsi sayəsində 1978-ci ildən bəri bu ərazidə 66 milyon hektardan çox ərazi yaşıllaşdırılıb. Bu, həm toz fırtınalarının qarşısını alıb, həm də atmosferin keyfiyyətini yaxşılaşdırıb. Səudiyyə Ərəbistanı və Küveyt nümunəsi də respublikamız üçün maraqlı ola bilər. Burada transsərhəd toz axınlarına qarşı regional monitorinq mərkəzləri yaradılıb. Belə ki, Riyaddakı “Hava keyfiyyəti üzrə erkən xəbərdarlıq sistemi” real vaxtda məlumat paylaşaraq insanların sağlamlığını qorumağa kömək edir. Avropa İttifaqı təcrübəsi də diqqət çəkir, hava keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq, müxtəlif mənbələrdən meydana gələn toz dumanı kimi hadisələrin qarşısını almaq üçün avtomobil emissiyalarına sərt məhdudiyyətlər tətbiq olunur, ictimai nəqliyyatın elektrikləşdirilməsi təşviq edilir. Məsələn, Paris, Berlin, Madrid kimi şəhərlərdə avtomobil emissiyalarının qarşısının alınması istiqamətində müəyyən layihələr gerçəkləşdirilir. Parisdə köhnə dizel avtomobillərinin mərkəzə girişi qadağandır. Burada , eyni zamanda elektrik avtobuslarının sayı sürətlə artır.

Beləliklə, ölkəmizin təbii–coğrafi mövqeyi ekoloji risklərdən qaçmağı mümkünsüz edir. Amma bu riskləri idarə etmək, təsirlərini minimuma endirmək mümkündür. Uğurlu beynəlxalq təcrübələr göstərir ki, qətiyyətli siyasət, sərt normativlər və ekoloji mədəniyyətin yüksəldilməsi ilə həm insan sağlamlığı, həm də təbii mühit qoruna bilər. Azərbaycanın qarşıdakı illərdə bu istiqamətdə atacağı addımlar yalnız ekoloji sabitlik üçün deyil, həm də dayanıqlı inkişaf strategiyasının vacib tərkib hissəsi olacaq.

Rövşən ABBASOV,
ətraf mühit məsələləri üzrə ekspert

Havanın keyfiyyəti tozun miqdarı, yerüstü ozon, kükürd və azot oksidləri, karbon–monoksid və digər indiqatorlarla bağlıdır və bu, hava keyfiyyəti indeksi ilə müəyyən olunur. Hava keyfiyyəti indeksi 0–500 arası dəyişir. Əgər rəqəmlər 0–50 arasındadırsa, deməli, hava keyfiyyəti çox yaxşıdır. 50–100 arası olduqda havanın keyfiyyəti normal kimi qeyd olunur, 100–250 aralığı isə orta keyfiyyətli hava şəraitinin mövcudluğu qeyd edilir. Eyni zamanda, indeks 250–350 arasındadırsa, deməli pis, 250-dən sonrası isə daha pis olduğunu göstərir.

Keyfiyyət ölçən həm stasionar, həm mobil cihazlar var. Mobil cihazlar isə kiçik portativ, əllə daşına bilən və ölçüsünə görə mobildən daha böyük olan müxtəlif cihazlardır. Məsələn, tələbələrimiz çox vaxt təcrübə zamanı sırf daşına bilən cihazlarla havanın keyfiyyətini ölçürlər. Bu silsilədən olan başqa cihazlar da var ki, bunları avtomobillərin üzərinə qoyaraq havanın keyfiyyətini istənilən yerdə ölçmək mümkündür.

Stasionar cihazlar isə təyin edilmiş ərazidə qurularaq daim havanın keyfiyyətini ölçür. Bunlar daha yaxşıdır, çünki daim bir yerdə qalaraq daha düzgün və operativ şəkildə informasiya ötürür. Bu ölçmələr isə birbaşa internetə ötürülür. Bununla da həmin bölgədəki hava kütləsinin keyfiyyəti müəyyənləşir. Məsələn, paytaxtda ABŞ səfirliyi binasının yerləşdiyi həyətdə bu stansionar cihazlardan biri qurulub. Beləliklə, biz istənilən vaxt internet vasitəsi ilə istənilən bölgənin hava keyfiyyətinə nəzarət edə bilərik.

Yeri gəlmişkən, Bakı və Sumqayıt şəhərlərində havanın keyfiyyəti 50–70 arası göstərir. Bu cihazlar ümumi şəhər üzərində deyil, dəqiq olaraq ərazi (küçə, qəsəbə və s.) üzərindən də ölçə bilər. Məsələn, hazırda bulvarda 36, ABŞ səfirliyinin ərazisində isə 72 göstərir. Bu rəqəmlər həm saatdan, həm də sıxlıqdan asılı olaraq dəyişir. Azərbaycanda atmosfer havasında ekstremal hallar demək olar qeydə alınmır. Başqa ölkələrin ərazisindən Azərbaycana tranzit formada toz burulğanları gələndə isə nadir hallarda lokal ərazilərdə yüksək çirklənmə qeydə alınır.

Bildiyimiz kimi daima Sumqayıt şəhərinin havası ilə bağlı giley–güzar eşidilib. Sovet dövrü ilə müqayisədə Sumqayıtın havasının keyfiyyətində xeyli dəyişiklik var. Əsas səbəblərdən biri çirkli ərazilərin təmizlənməsidir. Sumqayıtda atmosferin təmizlənməsinə dair bi sıra layihələr həyata keçirilib, yaşıllıqlar salınıb. Bundan başqa, oradakı zavodlarda köhnə avadanlıqlar yeni, müasir, “ekodost” olanlarla əvəzlənib. Hətta bu şəhərin elə yerləri var ki, orada havanın keyfiyyəti Bakı ilə müqayisədə daha yaxşıdır.

Bakının ətrafında çoxlu daş karxanaları var. Ancaq bunun fonunda paytaxtda havanın keyfiyyətini pisləşdirən əsas amil avtomobillərdir. Elektrik və hibrid avtomobillərin məşhurlaşması ilə qlobal səviyyədə bu problem həllini tapır. Bu istiqamətdə çoxlu tədbirlər gedir.

Vaqif BAYRAMOV
XQ