Çeçenistanda 50 min dinc insanı,18 min hərbçini məhv edən Rusiya I savaşın 30 ili

Hər şey oradan başladı ki, 70 il dünyaya hökm edən sovet imperiyasının qalın divarları çat verməyə başladı. Bu çat xaricdən daha tez hiss olunsa da daxildən daha tez reaksiyalar verdi. Xalqlar öz haqqlarını tələb etməyə, imperiyadan qopub müstəqil olmaq üçün birlik olub tələblərini səsləndirməyə başladılar. “Azadlıq” və “Rədd olsun imperiya” sədaları meydanları doldururdu.
Amma dünya bir şeyi unudurdu. Çat verən sovet höküməti idi. Qəddar və sonrakı illərdə də öz gücündən zərrə də əskiltməyən KQB olduğu kimi qalırdı. Tez bir zamanda “müttəfiq respublikalarda baş verən azadlıq tələbi yön dəyişməyə başladı. "1988-ci ilin dekabrından "Ruslarsız Özbəkistan", "Rədd olsun ruslar" kimi şüarları səsləndirən özbəklər qəflətən - 1989-cu ilin 1-5 iyun tarixlərində ölkədə yaşayan axısqalılara hücum etdilər. Ehtimallara görə 20 axısqalı öldürülsədə qalanları Özbəkistanı tərk edərək Azərbaycana köçürlər. Sizcə, Rusiya DTK-sı (KQB) "Ruslarsız Özbəkistan", "Rədd olsun ruslar" kimi şüarları səsləndirən özbəkləri bağışlayarmı? Xeyir! Sovet Ordusu Özbəkistana düşməncəsinə hücum etdi. 112 nәfәr öldürüldü (onlardan 52-i Mәshәti türkü, 36-sı özbәk, 12 nәfәr azәrb. idi), 1011 nәfәr yaralandı, 1991 ildә 100-ә yaxın adam mühakimә edildi, 2 nәfәr ölüm cәzasına mәhkum olundu. Eyni hal Ermənistanda da baş verdi: Əvvəl azadlıq- müstəqillik istəyən ermənilər, az keçmədən, menyularına Azərbaycan ərazisi olan Qarabağı da əlavə etdilər. SSRİ-i yaratdığı və “gözünün işığı hesab etdiyi ermənilərin xətrinə dəyməsə də Azərbaycandakı (Sumqayıt hadisələri) 26 ermənini KQB-nin əli ilə qətlə yetirib, daha böyük bir qırğının təməlini qoydular. Beləki, məhz bu qanlı KQB planından sonra azadlıq və müstəqillik tələb edən və haqq səsini çıxaran azərbaycanlılar qəflətən XI Qızıl Ordunun tanklarının odlu lüləsinə tuş gəldi. 1990-cı il 20 yanvarda günahsız insanlar kütləvi şəkildə xüsusi amansızlıqla qətlə yetirildi.Yüzlərlə insan KQB-nin qəzəbinə qurban getdi.
Elə, Moldova parlamentinin 1989-cu ildə moldovan dilini dövlət dili elan etməsi, kiril əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz olunması barədə qərarı da KQB və sovet ordusunu hərəkətə keçirən amil oldu. Sovet ordusu Moldovada 913 insanı öldürdükdən sonra birdə (1990-cı il sentyabrın 2-də) SSRİ-nin tərkibində “Dnestryanı Moldova Respublikası” yaratdıqlarını elan etdilər.
1990-cı ilin dekabrında isə referendum keçirilərək, qondarma “DMR” “müstəqil dövlət” elan olunub. Eynən “artsax respublikası” oyunu bu ölkənin də ərazisinin işğalına səbəb oldu. O arada azadlıq üçün ayağa qalxmış tacikləri də elə bil qəflətən “cin vurdu”.
Qüdrətli KQB əlini Tacikistana da sürmüşdü . May 1992-də Tacikistanın Garm və Dağlıq Bədəxşan Muxtar Vilayətidə bəzi İslamçı təbəqəsinin, Rəhman Nəbiyevin başçılıq etdiyi hökumətə qarşı başlatdığı qiyam nəticəsində ortaya çıxan vətəndaş müharibəsi. Müxalif təbəqə Birləşmiş Tacik Müxalifəti adı altında toplanmış, Özbəkistan və Rusiya isə hərbi olaraq Tacikistan hökumətinə dəstək vermişdi. 27 iyun 1997-də Moskvada imzalanan sülh sazişlə sona çatan müharibədə 50.000–100.000 qədər adamın öldüyü, 1,2 milyon adamın isə miqrasiya etdiyi təxmin edilir.
SSRİ nəhayət dağılır, amma onun varisi olan Rusiya KQB-nin sayəsində böyük bir “tufan”dan sağ çıxır. 15 respublika müstəqillik əldə etsə də, bu müstəqillik muxtariyyətlərə aid olmadığını Rusiya əməli ilə ortaya qoydu. Qətiyyətli və döyüşkən xalq olan çeçenlər də bu qanlı əməlin qurbanına çevrildilər.
Bu gün Birinci Çeçen-Rus Müharibəsinin başlamasından 30 il ötür.
Adalet.az xəbər verir ki, 1994-cü il dekabrın 11-də MDB məkanının ən qanlı müharibəsi başlayıb.Azadlıq və müstəqillik arzusunda olan çeçenlər meydanlarda imperiya varisindən bunu tələb edirdilər. Amma bu istək hələ 1990-cı ildən başlamışdı. Həmin ildə yaradılan Ümumçeçen Xalq Konqresi öz əsas məqsədinin müstəqil dövlət yaratmaq olduğunu elan edir. Konqresin rəhbəri Gövhər Dudayev 1991-ci il iyunun 8-də konqresin 2-ci qurultayında İçkeriya Çeçen Respublikasının müstəqilliyini elan edir. Lakin ölkə parlamenti bu qərarı qəbul etmir və Sovet İttifaqının dağılması fonunda muxtariyyətin Rusiya Federasiyasının tərkibində qalmasına tərəfdar çıxır. Dudayev silahlı dəstələrinin köməyi ilə parlamenti zor gücünə dağıdır.
Rusiyanın ilk prezidenti Boris Yeltsin də Dudayev kimi qanunverici orqanla mübarizə aparmalı olur. 1992-ci ilin noyabrında o, Çeçenistan Muxtariyyətində fövqəladə vəziyyət elan etmək istəsə də, Duma onun bu qərarını dəstəkləmir. Səlahiyyət mübarizəsi 1993-cü ilin oktyabrında Dövlət Dumasının Yeltsinə sadiq qüvvələr tərəfindən zəbt olunması ilə nəticələnir.
Çeçenistanda parlamentin zorla buraxılması ilə ölkədə iki siyasi qüvvə formalaşır. Bir tərəfdə Rusiyaya meylli şimal, digər tərəfdə isə müstəqillik tərəfdarı olan cənub.
Beləliklə, ən “ədalətli” qanunu “parçala , hökm et” şüarı olan Rusiyanın təməl prinsipi Ordusunun, KQB-sinin əli ilə çeçen xalqına dəhşət yaşatmağa başlayır.
Kreml gizli şəkildə Dudayevə müxalif olan qüvvələri dəstəkləməyə başlayır. Məhz bu dəstəyin sayəsində 1993-cü ilin dekabrında Çeçenistanın Nadtereçnıy rayonunda Ömər Avturxanovun başçılıq etdiyi Çeçenistan Respublikasının Müvəqqəti Şurası yaradılır. Bütün respublika ərazisində yeganə legitim hakimiyyət orqanı kimi özünü qələm verən bu şura Gövhər Dudayev hakimiyyətinin barışmaz düşməninə çevrilir. (KQB dəsti-xətti)
Ömər Avturxanov anti-dudayevçi çeçenlərlə birləşərək 1994-cü ilin noyabrında paytaxt Qroznıya hücum təşkil edirlər. Rusiya xüsusi xidmət orqanları şəhərə hücum əməliyyatının hazırlanmasında yaxından iştirak edirlər və çeçen müxalifətinə heyəti ruslardan ibarət olan 40 tank, artilleriya və silah-sursat verirlər. Lakin 1994-cü il noyabrın 26-da baş tutan hücum böyük uğursuzluqla nəticələnir. Müxalifətin 100-dən artıq döyüşçüsü, 23 tankı məhv edilir. 50-dən artıq rus hərbçisi də Dudayev qüvvələrinə girov düşür. Bu isə Rusiyanın Çeçenistandakı münaqişədə yaxından iştirak etdiyini sübut edirdi.
Bu əsnada Rusiya müdafiə naziri Pavel Qraçovun rus hərbçilərinin münaqişədə iştirak etməməsi ilə bağlı çıxışı uzun illər mübahisə mövzusu olur: “Bilirsiniz, mən bu məsələ ilə maraqlanmıram, çünki rusiyalı hərbi qulluqçular münaqişədə iştirak etmir. Əgər Rusiya ordusu müharibə etməli olsaydı, hesab edirəm ki, bircə hava desant alayının köməyi ilə 2 saata bütün məsələni həll edərdik”.
Bu məqamda bir ştrix açmaq istəyirik: Çeçenistan müharibəsinin qəhrəmanlarından olan Əmir Xəttabın (Samir) Rus Çeçen müharibəsi haqqında xatirələrinin toplandığı . “Hattabın anıları”
kitabı var. Bu kitabı oxuyanlar bildirir ki, kitabda Xəttab xatirəsində qeyd edir ki, Ruslar Osetiya və digər Qafqazlılardan təşkil olunan hərbi bölüklərə bütün alçaq murdar hərkətləri icazə verdiyi halda Ruslardan təşkil olunan bölüklərə bu haqqı tanımırdılar:” Osetin hərbi birləşmələrinin Çeçenistanda çox sivil insanı yandıraraq və işkəncələrlə qətl etdiyini qeyd edir. Bunun səbəbini kimi də uzun dövrdə qafqalıların yenidən birləşməmələri üçün çeçenlərlə digər Qafqaz xalqları arasında nifaq toxumları səpmək olduğunu qeyd edir”.
Bəli, Rusiya prezidenti Boris Yeltsin “Çeçenistan Respublikası ərazisində qanunçuluğu və ictimai təhlükəsizliyi təmin etmək barədə” verdiyi fərmanla 3 ildir qeyri-müəyyənliyini saxlayan, müstəqillik üçün “ipə-sapa yatmayan” Çeçenistan məsələsinin güc yolu ilə həll olunmasına başlayır.
Birinci Çeçenistan – Rusiya müharibəsi 1994-cü il dekabrın 11-dən 1996-cı il avqustun 31-nə qədər davam edir. Müharibədə rus hərbi qüvvələri 6,000 nəfərdən çox, çeçen hərbi qüvvələri 18,000 nəfərdən çox və 50,000 (qeyri-rəsmi mənbələrə əsasən 100,000-ə yaxın) mülki vətəndaş həyatını itirdi. Döyüşlərdə siyasətçi,dövlət xadimi İçkeriyanın ilk prezidenti. Aviasiya general-mayoru, çeçenlərin SSRİ ordusunda tarixi boyu yeganə generalı olan Çövhər Dudayev də həlak oldu.
Rusiyaya qarşı döyüşən Çeçen İçkeriya Respublikası, Müsəlman muzdluları, Türkiyəli könüllülər, Ukraynalı könüllülər, Belqoroddan olan könüllüləri partizan-diversiya əməliyyatları keçirməyə üstünlük verirdilər və Rusiyanın itkiləri böyüyürdü. Odur ki, Dağıstanın Xasavyurt şəhərində Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının katibi Anatoli Lebedlə Çeçen-İçkeriya Respublikası Silahlı Qüvvələrinin baş qərargah rəisi Aslan Məshədov arasında Xasavyurt Müqaviləsi imzalanır. Müqaviləyə görə, Çeçenistanın müstəqilliyi Rusiya tərəfindən rəsmən tanındı və siyasi statusu 5 il ərzində qərarlaşdırılmalı idi.
Sizcə, Rusiya Çeçenistana “siyasi status “ verəcəkdimi?
Mərhum çeçen generalı Dudayevin çox əvvəl dediyi və zərb-məsəl olan “"Ruslarla imzalanmış istənilən müqavilə su üzərinə yazılmış yazı kimidir" fikirlərini ağlınıza gətirin. Qarşıdan çeçenlərə verilən 5 ildə güclənən və Çeçenistanın daşını-daş üstə qoymayan İkinci Çeçenistan – Rusiya müharibəsi gəlirdi.

P.S. Vaxtı ilə SSRİ-də “muxtariyyət” statusunda olmuş həmin respublikalar Rusiyanın 22 subyekti olaraq “respublika” statusu almışdı. Belə bir məqamda Çeçenistanın müstəqillik əldə etmək istəməsi Rusiyanın sonu ola bilərdi. Rusiya KQB-nin qüdrəti ilə əldə saxladığı respublikaların siyahısına baxaq:
1. Adıgey Respublikası (Maykop)
2. Altay Respublikası (Qorno-Altaysk)
3. Başqırdıstan Respublikası (Ufa)
4. Buratiya Respublikası (Ulan-Ude)
5. Dağıstan Respublikası (Mahaçqala)
6. İnquşetiya Respublikası (Maqas)
7. Kabardin-Balkar Respublikası (Nalçik)
8. Kalmıkiya Respublikası (Elista)
9. Qaraçay-Çərkəz Respublikası (Çerkessk)
10. Kareliya Respublikası (Petrozavodsk)
11. Komi Respublikası (Sıktıvkar)
12. Mari El Respublikası (Yoşkar-Ola)
13. Mordoviya Respublikası (Saransk)
14. Saxa Respublikası (Yakutsk)
15. Şimali Osetiya (Vladiqafqaz)
16. Tatarıstan Respublikası (Kazan)
17. Tıva Respublikası (Kızıl)
18. Udmurtiya Respublikası (İjevsk)
19. Xakasiya Respublikası (Abakan)
20. Çeçenistan Respublikası (Qroznı)
21. Çuvaş Respublikası (Çeboksarı)
22. Krım Respublikası (Simferopol)

 Əntiqə Rəşid