Cənubi Koreyada niyə siyasi böhran yaşanır? Ölkədə baş verənlər haqda hər şey

Son bir gündə Cənubi Koreyada vəziyyət bir neçə dəfə dramatik şəkildə dəyişib. Əvvəlcə ölkə prezidenti hərbi vəziyyət elan etdi, sonra parlament bu qərarı blokladı, ardınca isə müxalifət deputatları – parlamentdə çoxluq onların əlindədir – prezidentin impiçmenti ilə bağlı qanun layihəsi təqdim etdilər. Bu necə baş verdi və niyə? Əsas suallara cavab veririk.

Qaynarinfo BBC-nin analitik yazısını təqdim edir:

Nə baş verib?

Dekabrın 3-ü gec saatlarda Cənubi Koreya prezidenti Yun Sok Yöl təcili müraciətlə çıxış etdi. O, hərbi vəziyyət elan etdiyini (1979-cu ildən bəri ilk dəfə) və bunu konstitusiya quruluşunu "kommunist qüvvələrdən" və Şimali Koreyadan gələn təhdidlərdən qorumaq üçün zəruri addım kimi təqdim etdi. Prezident "dövlətə qarşı elementlər" haqqında da danışdı və onların "məhv edilməli" olduğunu bildirdi.

Yun Sok Yöl "dövlətə qarşı elementlər" dedikdə, daxili işlər və müdafiə nazirlərinə, eləcə də digər yüksək vəzifəli şəxslərə impiçment elan etməyə çalışan müxalifəti nəzərdə tutduğunu izah etdi.

Hərbi vəziyyətin həyata keçirilməsinə məsul şəxs qismində Quru Qoşunlarının Baş Qərargah rəisi general Pak An Su təyin edildi. O, fərmanın detalları ilə bağlı açıqlama verdi: sənədə əsasən, hər cür siyasi fəaliyyət (o cümlədən parlamentin işi), mitinqlər və tətilər qadağan edildi; media isə hərbi vəziyyətin qüvvədə olduğu müddət ərzində ordunun nəzarətinə keçdi. Eyni zamanda, "saxta xəbərlərin yayılması, ictimai fikrin manipulyasiyası və yanlış təbliğat" qadağan edildi.

Bununla belə, Cənubi Koreya mediası küçələrdən və Milli Məclis binasından canlı yayımı davam etdirirdi, deputatlar isə qadağaya məhəl qoymayaraq iş yerlərinə daxil olmağa çalışırdılar.

Hərbi vəziyyət cəmi bir neçə saat davam etdi. Deputatlar Milli Məclis zalında toplaşaraq prezidentin fərmanını ləğv etmək üçün səs verdilər – bunun üçün qanuna əsasən sadə çoxluq yetərlidir.

Bununla yanaşı, hərbçilər komandanlıqdan əmr alana qədər hərbi vəziyyətin ləğv edilməyəcəyini bəyan etdilər. Lakin səhərə yaxın prezident fərmanını ləğv etdi, bundan sonra deputatlar artıq onun könüllü istefası və ya impiçmenti məsələsini qaldırdılar. Hazırda istefa niyyəti ilə bağlı açıqlama verən yeganə şəxs Cənubi Koreyanın müdafiə naziri Kim Yon Hyon olub. O, prezidentə istefa ərizəsini təqdim edib, hərbi vəziyyətin elan olunması ilə bağlı məsuliyyəti öz üzərinə götürüb və həmvətənlərindən üzr istəyib. Formal olaraq nazirin istefası üçün prezidentin bunu qəbul etməsi tələb olunur.

Seulda hərbi vəziyyət elan edilməsinə necə reaksiya verdilər?

Hərbi vəziyyət elan olunduqdan sonra paytaxt küçələri ilk kadrlarda boş görünürdü.

Amma Yun Sok Yölün təcili çıxışından az sonra Milli Məclisin mərkəzi girişində insanlar toplaşmağa başladı. BBC-nin Seuldakı müxbiri Ceyk Kvon bildirdi ki, etirazçılar "Hərbi vəziyyətə yox!", "Diktaturanı devirək!" və "Qapıları açın!" şüarlarını səsləndirirdilər.

Parlamentin girişini qoruyan polis ilə etirazçılar arasında zaman-zaman qarşıdurmalar yaranırdı, amma bunlar ciddi toqquşmalara çevrilmədi. Həmçinin, kütlə ordu xüsusi təyinatlılarının binaya daxil olmasına mane olmağa çalışdı. Hər halda, hərbçilər içəri girdi, amma Koreya televiziya kanallarının yayımına əsasən, həddindən artıq güc tətbiq etmədilər. Səsvermə başa çatdıqdan sonra xüsusi təyinatlılar binanı tərk etdi və girişdəki kütlə hərbi vəziyyətin ləğvini coşqun alqışlarla qarşıladı.

Cənab Yun Sok Yol kimdir?

2022-ci ildə Yun Sok Yol rəqibindən çox az fərqlə prezident seçkilərini qazandı. O, "Millətin Gücü" adlı mühafizəkar partiyanın üzvüdür və seçkilərə korrupsiya əleyhinə proqramla qatılmışdı. Əvvəllər yüksək rütbəli məmurları ifşa etməsi ilə məşhurlaşmışdı - əvvəlcə ictimai xadim və müstəqil hüquqşünas kimi, sonra isə prokuror, daha sonra isə baş prokuror olaraq.

Məhz o, ölkənin keçmiş prezidentləri Li Myon Baka (korrupsiya səbəbindən 15 il həbs) və Pak Kın Xeyə (rüşvət və səlahiyyətləri sui-istifadə etdiyi üçün 20 il həbs, sonradan əfv olundu) qarşı məhkum etmə qərarları almışdı.

Seçki kampaniyası dövründə Yun Sok Yol bir neçə böyük qalmaqalda iştirak etdi. O, feminizmi ölkədə doğum səviyyəsinin aşağı olmasında günahlandırmışdı; özünü isə siyasi motivli olaraq rəqiblərini təqib etməkdə və parlament seçkilərinə təsir etməyə çalışmaqda suçlamışdılar; həmçinin, onu mübahisələr zamanı şamanizm tətbiq etməkdə suçlamışdılar. Nəhayət, Yun Sok Yol, Çon Du Xvanın (1980-1988-ci illər arasında Cənubi Koreya ultra-sağçı prezidenti) fəaliyyətini dəstəklədiyi ilə bağlı əvvəlki bəyanatlarına görə üzr istəməli olmuşdu.

Bütün bunlara baxmayaraq, onu həm "Millətin Gücü" partiyası, həm də onun mühafizəkar seçiciləri dəstəklədilər. 2022-ci ildə Yun Sok Yol 48,56% seçicinin səsini aldı. Cənubi Koreyada seçkilər bir tura keçirilir və prezidentin ikinci dəfə beşillik vəzifəyə namizəd olması qadağandır.

Niyə Cənubi Koreya prezidenti ölkədə populyar deyil?

«Yuna səs verənlər, Yun rəhbərliyindəki yeni hökumətin prinsipiallıq, şəffaflıq və effektivlik kimi dəyərlərə riayət edəcəyinə inanırdılar», – deyə BBC-yə Soqyunqvan Universitetinin Dövlət İdarəçiliyi kafedrasının dosenti Don S. Li açıqlayıb. Bundan əlavə, mühafizəkar seçicilər yeni prezidentin Şimali Koreya ilə bağlı «savaşçı mövqeyini» bəyənirdilər. Onun əvvəlki prezidenti Mun Çje İn KXDR ilə yaxınlaşmağa çalışmışdı və hətta Pxenyanı ziyarət etməyi vəd etmişdi. Sülh prosesi uğursuzluqla nəticələndi.

Yun Sok Yol ölkə prezidenti seçilərkən nisbətən aşağı reytinqə sahib idi, amma onun prezidentliyi dövründə bu göstəricilər kritik həddə çatdı.

Prezident Yun Sok Yola qarşı irəli sürülən ittihamlar arasında korrupsiya da var, hansı ki, bu, bir çox əvvəlki prezidentin siyasi karyerasını məhv etmişdi. Ən böyük qalmaqal prezidentin həyat yoldaşının "Dior” çantasına dair hadisə oldu. O, bu aksessuarla ictimaiyyətə çıxmışdı və çantanın mənşəyi haqqında verilən suala cavab olaraq, hədiyyə olduğunu bildirmişdi. Lakin qanunla məmurlara heç kəsdən bahalı hədiyyələr qəbul etmək qadağandır.

Prezident açıq şəkildə üzr istəməli oldu, amma bu, kifayət etmədi: Yun Sok Yola qarşı olan rəqibləri onu, həyat yoldaşına dair araşdırma aparmağa mane olmaqda ittiham edirdilər. Parlamentdə hətta kabinet üzvlərinə, xüsusilə Dövlət Audit Agentliyinin başçısına qarşı impiçmentin elan edilməsi cəhdi oldu, çünki orada birinci xanım haqqında araşdırma aparılmırdı.

Cənubi Koreyanın siyasi sistemi necə qurulub?

Cənubi Koreyada faktiki olaraq ikipartiyalı sistem fəaliyyət göstərir: Milli Assambleyada daha kiçik partiyalar təmsil olunsa da, onların təsiri minimaldır. Şərti olaraq, mühafizəkar yanaşmalara sahib olan sağ partiya «Millətin Gücü»dür - Yun Sok Yolun prezident seçkilərindən əvvəl qoşulduğu partiya. Şərti olaraq, sol partiya isə «Demokratik Partiya»dır, bu partiya, o cümlədən, Şimali Koreya ilə diplomatik yolla problemlərin həlli tərəfdarıdır.

Apreldə Demokratik Partiya «Millətin Gücü»nə parlament seçkilərində əhəmiyyətli məğlubiyyət yaşatdı. Onlar Milli Assambleyada 170-dən çox yer qazandılar və ümumilikdə müxalifət partiyaları parlamentdə 192 yer tutdular. Bu zaman ölkədə azlıq hökuməti mövcuddur – baş nazir prezident tərəfindən təyin olunur və onlar kabineti formalaşdırırlar.

Son aylarda Yun Sok Yol çətin vəziyyətə düşdü: müxalifət (yəni, parlament əksəriyyəti) qanun layihələrini qəbul edir və müxtəlif nazirlərə impiçment elan etməyə çalışır, prezident isə öz veto hüququndan istifadə edir. Və bunu, Corc Vaşinqton Universitetinin Koreya Araşdırmaları İnstitutunun direktoru Selesta Arringtonun qeyd etdiyi kimi, «misilsiz dərəcədə tez-tez» edir. İl sonuna doğru vəziyyət tıxanmış vəziyyətə gəlib çatdı: prezident parlamentlə mübarizə aparır, amma parlament lazım olan iki üçüncü səs olmadan vetonu aşa bilmir.

Prezidentin rəqibləri kimlərdir?

Birincisi, bu, Demokratik Partiyanın sədri Li Çje Myon idi. O, tez-tez çox sol görüşlü bir siyasətçi kimi xarakterizə olunur. Sosial proqramları, Kyonqido vilayətinin qubernatoru kimi COVID-19 pandemiyasına qarşı mübarizədəki uğurları və prezident Yun Sok Yol ilə qarşıdurması ilə məşhurlaşıb.

2022-ci il prezident seçkilərindən sonra müxalifət liderinə qarşı korrupsiya ittihamları irəli sürülüb. Li Çje Myon özünü siyasi təqib olunmuş şəxs olaraq təqdim edib.

2023-cü ildə o, hökumətin siyasətinə qarşı müddətsiz aclıq aksiyası keçirmək qərarına gəldi: xüsusilə müstəqil KİV-lərin təqib olunması və iqtisadi uğursuzluqlardan danışıb. Həmin ilin payızında Ədliyyə Nazirliyi siyasətçiyə qarşı həbs orderi çıxarıb, amma sonra məhkəmə bu sorğunu rədd edərək, prokurorluğun arqumentlərini əsassız sayıb.

2024-cü ilin yanvarında isə Li Çje Myoya sui-qəsd cəhdi edildi: mətbuat konfransında boynuna bıçaq zərbəsi aldı.

İkinci, prezidentin rəqibi isə çox gözlənilməz bir şəkildə öz partiyasının lideri Han Don Xun oldu. Hərbi vəziyyətin elan edilməsi barədə açıqlama verildikdən sonra «Millətin Gücü» partiyasının sədri bu qərarı pisləyərək, prezidentlə birlikdə Koreya vətəndaşları ilə bunu dayandıracağını bildirdi.

Han Don Xun dövlət başçısının ən yaxın silahdaşlarından biri hesab olunurdu: o, Yun Sok Yol ilə əvvəlcə prokurorluqda işləyib, sonra isə ədliyyə naziri olub. Lakin daha sonra keçmiş həmfikirlər arasında münaqişə yaranıb və bunun səbəbi, həmin o "Dior” çantası ilə bağlı hadisə olub.

Hazırda Han Don Xun partiyanın 2027-ci il prezident seçkiləri üçün əsas namizədi sayılır.

Niyə hərbi vəziyyətin tətbiqi lazım idi?

Cənubi Koreyada hərbi vəziyyət 1979-cu ildən bəri elan edilməmişdi. Həmin dövrdə prezident Park Çon Hi öldürülmüşdü, daha sonra general Çon Du Hvan hərbi çevriliş etmişdi. O vaxtdan bəri dövlət başçıları belə bir addıma müraciət etməmişdilər.

Lakin Cənubi Koreya Respublikasının tarixinin əksəriyyəti 1987-ci ilə qədər hərbi diktaturalar və çevrilişlərlə keçib. 1948-ci ildə dövlət qurulduqdan sonra ölkəni Li Sın Man idarə edirdi, o, avtoritar rejim qurmuş və siyasi müxalifətlərini təqib etmişdi. 

Qısa bir demokratik dövrün ardından, 1961-ci ildə Park Çon Hi hakimiyyətə gəldi və bu şəxs haqqında Cənubi Koreya siyasətçiləri hələ də mübahisə edirlər: bəziləri onu «iqtisadi möcüzənin» yaradıcısı hesab edir, digərləri isə onun amansız diktaturasını və repressiyalarını xatırlayırlar.

Nəhayət, Park Çon Hinin öldürülməsindən sonra ölkəyə Çon Du Hvan rəhbərlik etdi, o, bu günə qədər Cənubi Koreyanın son avtoritar hökumət başçısıdır. Bu hadisədən sonra demokratikləşmə dövrü başladı və daha hərbi çevrilişlər və repressiyalar baş vermədi.

Yun Sok Yol Park Çon Hinin hökumətini tərifləyib və bir neçə dəfə bildirib ki, ümumiyyətlə, əvvəlki avtoritar rəhbərlərə simpatiya bəsləyir. Bir çox mütəxəssis güman edir ki, prezident, respublikanın tarixi təcrübəsinə əsaslanaraq hərbi vəziyyət elan edib. Lakin mövcud şəraitdə bu, demək olar ki, ümidsiz bir addım idi: dövlət başçısını nə seçicilər, nə də hətta öz partiyası dəstəkləyirdi.

Gələcəkdə nə olacaq?

Prezidentin ölkədə hərbi vəziyyətin tətbiqi qərarı parlament tərəfindən blok edildikdən növbəti gün, müxalifət deputatları prezident Yun Sok Yola qarşı impiçment haqqında qanun layihəsi təqdim etdilər.

Gözlənilir ki, impiçmentə dair səsvermə 6 və ya 7 dekabr tarixlərində keçiriləcək. Əgər layihə parlament tərəfindən qəbul olunarsa, Yun Sok Yolun səlahiyyətləri və vəzifələri dayandırılacaq və prezidentin vəzifəsini baş nazir icra edəcək.

Sonra Koreya Konstitusiya Məhkəməsi yekun qərar verəcək. Əgər məhkəmə impiçmenti təsdiq edərsə, prezident vəzifəsindən kənarlaşdırılacaq və 60 gün ərzində yeni seçkilər keçiriləcək. Əgər məhkəmə bunu etməzsə, o zaman prezident Yun Sok Yol vəzifədə qalmağa davam edəcək.

İkinci, daha sürətli və ağrısız variant isə prezidentin könüllü istefasıdır. Bu halda, yenə də yeni seçkilər təyin ediləcək.

Alpər