ÇƏRŞƏNBƏ MÜBAHİSƏSİ: Dördüncü hansıdır Yel, yoxsa Torpaq?

Artıq Yel çərşənbəsini geridə qoyub İlaxır çərşənbəyə - Torpaq çərşənbəsinə doğru addımlayırıq. Lakin bəziləri əslində sonuncu çərşənbənin Yel çərşənbəsi olduğunu deyir.

Bakıvaxtı.az-ın məlumatına görə, astroloq Səbuhi Rəhimli Novruzun üçüncü çərşənbəsinin torpaq olduğunu deyənlərdəndir. Onun saytımıza dediyinə görə, qədim inanclara əsasən, dörd çərşənbənin ardıcıllığı Su, Od, Torpaq və Yel deyil, Su, Od, Yel və Torpaq şəklində olub. Bu isə sonuncu çərşənbənin Yel olduğunu göstərir:

"Doğma Azərbaycanımızda ağlı kəsən hər kəs Novruz çərşənbələri haqqında az-çox məlumata malikdir. Lakin küçədə insanlara yaxınlaşıb “Nəyə görə məhz çərşənbə axşamı, niyə cümə və ya şənbə yox?” soruşsaq, çoxları bu barədə cavab verə bilməyəcək".

Səbuhi Rəhimli, astroloq

Astroloq qeyd edib ki, bu mövzu uzun illər, hətta əsrlərdir mübahisə doğurur. Əsas fikir ayrılığı çərşənbələrin ardıcıllığı ilə bağlıdır. Bəziləri 4 ünsürün - Su, Od, Torpaq və Yelin - bu qaydada düzülmədiyini iddia edirlər. Əsas mübahisə 3-cü və 4-cü çərşənbələrin ardıcıllığı ilə bağlıdır: Torpaq öncə gəlir, yoxsa Yel?

Bəzi alimlər şah İsmayıl Xətainin bu məsələ ilə bağlı yazdıqlarını əsas götürürlər:

"Bizim üçün xəlq eylədin abü-atəş, xakü bad,
Cismimizə can da verdin, bizə Adəm qoydun ad." (yəni: ab – su, atəş – od, xak – torpaq, bad – külək)

Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında da bu versiya müdafiə edilir. O, vücudnamələrində "Ab, atəş, xak, badan yarandım" deyir. Yəni insanın yaranışı su, od, torpaq və yel ünsürləri ilə bağlıdır.

Lakin Xətainin müasiri olan Füzulinin şeirlərində ardıcıllıq fərqlidir:

"Məcnun oda yandı, şöleyi-ah ilə pak,
Vamiq suya batdı, eşqdən oldu həlak,
Fərhad həvəs ilə yelə verdi ömrün,
Xak oldular onlar, mənəm imdi ol xak."

(Burada Məcnun oda, Vamiq suya, Fərhad havaya aid edilir və sonda torpaq gəlir).

Astroloq qeyd edir ki, şairlərin misraları çərşənbələrin ardıcıllığını müəyyən etmək üçün əsas kimi götürülə bilməz. Çünki onlar bu sıraya başqa ünsürlər də əlavə edə bilərdilər.

Bəzi alimlər hesab edirlər ki, çərşənbələr fəsillərlə bağlıdır:

Od Çərşənbəsi – yayın, Su Çərşənbəsi – qışın, Torpaq Çərşənbəsi – payızın, Yel Çərşənbəsi – yazın simvoludur. Bu nəzəriyyəyə görə, yaydan sonra qış yox, payız gəlməlidir. Buna əsaslanaraq çərşənbələrin ardıcıllığı Od, Torpaq, Su və Yel kimi izah edilir.

Folklorşünas alim, AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Şakir Albalıyev də bu versiyanı dəstəkləyir. Lakin bu yanaşma da mübahisəlidir, çünki heç bir tarixi mənbədə odun yayı, suyun qışı simvolizə etdiyi göstərilmir.

Tarixi mənbələrdə çərşənbələrin fərqli ardıcıllıqda keçirildiyi qeyd olunur. Məsələn, 1928-ci ildə Əhməd bəy Paşabəyli yazırdı ki, Şirvan bölgəsində birinci Yel, ikinci Su, üçüncü Od, sonuncu isə Ağac çərşənbəsi qeyd olunurdu. Orta əsrlər hind mənbələrində isə tamamilə fərqli bir çərşənbə mərasimi təsvir olunur:

1. Toz çərşənbəsi – evlərdə toz-torpaq süpürülür.
2. Gül çərşənbəsi – pəncərələrə və eyvanlara gül dibçəkləri qoyulur.
3. Ev çərşənbəsi – ev təmizlənir, köhnə qab-qacaq sındırılıb çölə atılır.
4. Od çərşənbəsi – qurumuş ağac budaqları ilə tonqal qalanır, dualar oxunur.

Qədim türklər isə ilin son dörd çərşənbəsini belə adlandırırdılar:

1. Yel çərşənbəsi – payızın simvolu,
2. Yağış çərşənbəsi – qış fəslinin nişanəsi,
3. Od çərşənbəsi – yay mövsümünün simvolu,
4. Ot çərşənbəsi – yazın nişanəsi.

Astroloq vurğulayıb ki, qədim Zərdüştilik inanclarına əsasən, dünya əvvəlcə su ilə örtülü olub. Sonra günəşin təsiri ilə torpaq üzə çıxıb, daha sonra yel əsərək həyata can verib.

Çağdaş astrologiya da bu ardıcıllığı təsdiqləyir. Çərşənbələr Su (Balıqlar bürcü), Od (Qoç), Torpaq (Buğa) və Yel (Əkizlər) ünsürlərinə uyğun gəlir.

Buna görə də, qəbul olunmuş qaydalara əsasən:
1. Su Çərşənbəsi – çayların buz bağlamış hissələrinin əriyib axmağa başlamasını bildirir.
2. Od Çərşənbəsi – günəşin istiliyi artıraraq torpağı qızdırmasını simvolizə edir.
3. Torpaq Çərşənbəsi – torpağın islanması və əkin üçün hazır olmasını göstərir.
4. Yel Çərşənbəsi – yelin torpağı hərəkətə gətirməsini, tumurcuqlanan ağacları yellətməsini ifadə edir.

"Zərdüştilik inanclarına görə, Ahura Məzda ilk olaraq xaosdan suyu ayırıb, sonra odun köməyi ilə torpağı üzə çıxarıb, nəhayət, yelin vasitəsilə həyata can verib. Bütün bu tarixi və elmi yanaşmalar çərşənbələrin ardıcıllığı ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələrin mövcud olduğunu göstərir. Lakin ümumi qəbul olunmuş versiyaya əsasən, İlaxır çərşənbə Torpaq çərşənbəsidir",- deyə S.Rəhimli qeyd edib.

Ağaverdi Xəlilov, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru

Mövzu ilə bağlı Bakıvaxtı.az-a açıqlama verən AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, filoloq və tədqiqatçı Ağaverdi Xəlilov bildirib ki, çərşənbələrin sırası mübahisəli mövzudur. Həm bölgələrə görə, həm də ümumi elmi ədəbiyyatda mütəxəsislər arasında mübahisələr var:

“Biz illərdir və hal-hazırda da çərşənbələri “Su, Od, Yel, Torpaq” sırası ilə qeyd edirik. Müstəqillik dövründə bu sıra təsdiqlənibsə, bunun mübahisəsini aktual saymıram”.

Onun sözlərinə görə, bəzi bölgələr var ki, yeddi çərşənbə qeyd edir:

“Yəni bu anlayış hər kəs üçün fərqlidir və kim necə qəbul edirsə, elə də qeyd edir”.

Nuriyyə Musayeva