Dəyişən dünya və Azərbaycanın strategiyaları

ABŞ-la Rusiya arasında ilkin danışıqlar keçirildi. Ukrayna üzrə sülh gündəliyi aktivləşdi. ABŞ prezidenti Donald Tramp Rusiya-Ukrayna müharibəsinin tezliklə dayandırılmasına çalışır. Bu əsnada və bu əsasda öz dövlət maraqlarını da önə çıxarır.

Bu, Ermənistana və Azərbaycan-Ermənistan sülh gündəliyinə təsir etməyə başlayıb. Bunu Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın xalqa müraciəti də göstərir.

Paşinyan çıxışının bir hissəsini sülhə həsr edib. Təbii ki, söhbət Azərbaycanla sülh sazişindən və bunun nəticəsundə Türkiyə ilə münasibətlərin qurulmasından gedir. Ermənistan özünün başlatdığı və 2020-ci ildə uduzduğu müharibə nəticəsində özünü tələyə salıb. Özü özünü faktik təcrid edib. Bu təcriddən çıxmaq üçün isə onun yolu, təbii olaraq, həmsərhəd olduğu ölkələrdən keçir. Burada çox unikal bir vəziyyət var. Ermınistan regionda dörd dövlətlə həmsərhəddir. Onlardan üçü müsəlman ölkəsidir: Azərbaycan, Türkiyə və İran. Bu üç ölkədən ikisi türk dövlətidir - Azərbaycan və Türkiyə. Üstəlik İranın da Ermənistanla, Azərbaycanla, Türkiyə ilə həmsərhəd bölgələrdə türk əhali yaşayır.

Ermənistanın hazırda Qara dəniz vasitəsilə Qərbə çıxışı Gürcüstandan keçir. Gürcüstanla isə Azərbaycanın və Türkiyənin çox sıx tərəfdaşlığı var. Ona görə də Ermənistan baş nazirinin ortaya atdığı "Sülh kəsişməsi" adlı plan onu nəinki xilas edir, əksinə özünütəcrid vəziyyətini daha da uzadır. Bu vəziyyətdən yeganə çıxış variantı Azərbaycanla sülhə gəlməkdir. Çünki Ermənistan bir dövlət kimi qalmaq və inkişaf etmək istəyirsə, o, həm şərqə, həm də qərbə çıxış əldə etmək məcburiyyətindədir. Bu halda onun hər iki istiqamətə çıxışı türk dövlətləri vasitəsilə mümkündür: Ermənistanın şərqə (eləcə də, şimal-şərqə) ən rahat yolu Azərbaycandan, qərbə yolu isə Türkiyədən keçir. Necə deyərlər, coğrafiya taledir, Ermənistan bu tale ilə barışmağa mıcburdur. Başqa yolu yoxdur.

Obrazlı ifadə etsək, Nikol Paşinyanın güvəndiyi dağlara nəniki qar yağır, hətta qar uçqunları var. Söhbət ABŞ-a və Avropa İttifaqına olan güvəndən gedir. İndi bu iki qlobal güc arasında "soyuq müharibə" var. Ticarət müharibəsi yetişir. Donald Trampın Rusiya-Ukrayna müharibəsinə yanaşma tərzi, eləcə də, Avropa ölkələrinə qarşı ticari tələblər Qoca Qitə üçün yeni qayğılar yaradıb. Bu fonda Fransanın, eləcə də, Avropa İttifaqının Nikol Paşinyana verdikləri sözlərin arxası boş görünür. Üstəlik ABŞ-la Rusiya arasında yaranan kontaktlar, anlaşna və uzlaşma ehtimalı Rusiya ilə siyasi konfrontasiya yolu tutmuş Ermənistan üçün yaxşı heç nə vəd etmir.

Donald Tramp administrasiyası silahlı müharibələri dayandırmaq istəyir. Bu baxımdan Ermənistanın Azərbaycanla mümkün revanş müharibəsi də ən azı bu tarixi dönəmdə gündəmdən çıxır. Tramp administrasiyası daha bir bölgədə yeni müharibə ocağının yaranmasında maraqlı olmayacaq. Bunu Nikol Paşinyan da yaxşı bilir. Etiraf edilməsə də, Ermənistanın son illər sürətli, intensiv, aqressiv silahlanmasının mənasızlığı ortaya çıxır. Eləcə də, "Avropa İttifaqının Müşahidə Missiyası" adı altında NATO hərbi bazasını Ermənistanda yerləşdirmək planı da iflasa uğrayır. Çünki ABŞ-ın daha bir məsrəfli layihəyə dəstək verəcəyi şübhəlidir.

Avropa ölkələrinə gəlincə, ABŞ-ın indiki mövqeyi fonunda yeni xərcləmələr onlara da sərfəli deyil. Üstəlik ABŞ indiki strategiyasını - Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya bölgələrinə dair geosteateji planlarını həyata keçirmək istəyirsə, bu, Azərbaycan və Türkiyə vasitəsilə mümkündür. Çünki ABŞ-ın Cənubi Qafqaza yolu Türkiyədən, Mərkəzi Asiyaya yolu isə Azərbaycandan keçəcək. Bu yolun çox qısa bir hissəsi Ermənistan ərazisinə düşür ki, buna da "Zəngəzur dəhlizi" adı verilib. Azərbaycanın və Türkiyənin ortaq strategiyası da burda tam mənada reallaşmaq imkanı qazanır. Bu, Anadolunu, Cənubi Qafqazı və Mərkəzi Asiyanı vahid geosiyasi və geostrateji məkanda birləşdirməkdur. Buna "Türk zolağı", "Türk birliyi", "Türk dünyası" adları da verilib. Prezident İlham Əliyev isə daha yığcam və daha anlamlı bir ifadə edib: "Türk ailəsi". Prezident öz çıxışlarının birində elə bu cür də demişdi: "Bizim ailəmiz Türk dünyasıdır. Başqa ailəmiz yoxdur".

Bu iki qısa cümlədə nəhəng bir strategiya ifadə olunmuşdu. Təbii ki, bu ailənin institusional forması da tapılıb: Türk Dövlətləri Təşkilatı. Bu Ailə möhkəmləndikcə, Ermənistanın manevr imkanları da daralır. Yaranmış yeni geosiyasi reallıqlar rəsmi İrəvanı çıxış yolları axtarmağa sövq edir. Ona görə də ən azı sözdə Azərbaycanın tələblərini yerinə yetirməyə meyllənir. Nikol Paşinyanın yeni Konstitusiya ilə bağlı söylədikləri də bundan irəli gəlir; bu yeni Konstitusiya layihəsində Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı ərazi iddialarından imtina etmək nümkündür. Belə bir addımı Paşinyan özü ata bilməz, referenduma çıxarmaqla ümumxalq dəstəyi almalıdır. Eyni zamanda Paşinyan bununla özü üçün yeni manevr müstəviləri yaradıb, oyunlarını genişləndirmək istəyir. Bu, aydın görünür. Ermənistan baş naziri başa düşür ki, axır-əvvəl Azərbaycanın dediyinə gələcək. Görünür, bunun hüquqi, siyasi və ictimai zəminlərini formalaşdırmağa çalışır.

Rəsmi İrəvan anlayır ki, Ukraynanı Ukrayna ilə bağlı masadan uzaqlaşdıran güc Ermənistanla da eyni cür davrana bilər.

ABŞ-ın yeni administrasiyası Rusiyadakı və Ermənistandakı səfirlərini dəyişməyə hazırlaşır. Bu, hər iki ölkə ilə bağlı Vaşinqtonun əvvəlki siyasətini dəyişəcəyinə işarədir. Aydındır ki, Ermənistandakı səfir Kristina Kvin və Rusiyadakı səfir Lin Treysi Bayden-Blinken xarici siyasətinin narrativlərini icra etmişlər. Yeni formalaşan münasibətlərdə bu fiqurların yeri artıq yoxdur. Xüsusilə, Kristina Kvin mandatından kənara çıxaraq, ABŞ-ın Ermənistandakı səfiri deyil, Ermənistan üçün səfir səviyyəsinə enmişdi. O, bölgədə revanşist müharibə ehtimalına işləyirdi. Hətta təmsil etdiyi Amerika dövlətini aşağılayaraq, gəlib binoklla Azərbaycanla sərhədləri, Azərbaycan ərazilərini müşahidə edir, Ermənistan üçün kəşfiyyat xidməti göstərirdi. Bu, təbii ki, yeni Administrasiyanın izləmək istədiyi siyasətlə uzlaşmır.

Bu şəxs - Ermınistandakı səfir Kvin USAİD, Soros,Fondu kimi təşkilatların Ermənistandakı fəaliyyətlərini təşkil edib, əlaqələndirirdi. Əgər elə təkcə USAİD-in Ermənistandakı şübhəli işləklərini götürsək, səfir Kristian Kvin, Donald Trampın təbirincə, "görünməmiş miqyasda korrupsiya" sxeminin səfiri kimi fəaliyyət göstərib. İlon Maskın ifadəsi ilə desək, "cinayətkar təşkilat" ilə Ermənistan hökuməti arasında vasitəçilik edib. Bu isə nəinki ABŞ-ın yeni hökumətinin siyasətinə, ən əsası, ABŞ-ın köklü maraqlarına daban-dabana ziddir.

Əslində bununla bağlı lazım olanları Azərbaycan dəfələrlə ABŞ-a bildirmişdi, vəziyyətdən rəsmi Vaşinqtonu xəbərdar edirdi. Ancaq Bayden administraiyası bu xəbərdarlıqları "eşitmədi". Çünki əslində səfir Kvin burada çox xırda vint rolunu oynayırdı. O, Co Bayden-Entoni Blinken-Samanta Pauer üçbucağının iradəsini yerinə yetirirdi.

Azərbaycan, dediyimiz kimi, bütün bunları görür, izləyir, öz mövqeyini bildirirdi. Bu, əlbəttə, detallardan biridir. Hadisələrin indiki inkişafı bir daha göstərdi ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev ABŞ-dakı seçkilərin nəticələrini vaxtından əvvəl və düzgün hesablaya bilmişdi. O, Amerikada kimin hakimiyyətə gələcəyini, yeni hakimiyyətin xarici siyasətinin hansı istiqamətdə qurulacağını hətta Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya kimi ölkələrin rəhbərlərindən də daha əvvəl və daha dəqiq proqnizlaşdırmağı bacarmışdı. Bunu prezident İlham Əliyevin 2024-cü ildəki və daha əvvəlki çıxışlarından, müsahibələrindən də görmək olur. Avropanın iri dövlətlərinin liderləri Demokratlara dəstək verərkən, Azərbaycan prezidenti Donald Trampın qələbəsini əvvəlcədən görürdü.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın dünya siyasətinə dair proqnozlarının, eləcə də, qurduğu strategiyaların daha düzgün olduğu dəfələrlə sübut olunub. Bu barədə çoxlu misallar çəkmək olar. Bu baxımdan, Azərbaycan prezidentinin Cənubi Qafqazın gələcəyi, sülh gündəliyi, "Zəngəzur dəhlizi", Qərbi Azərbaycanlıların qayıdışı, Türk dünyası və sair ilə bağlı dedikləri, sadəcə, gəlişigözəl sözlər deyil, bunlar dərindən düşünülmüş, düzgün proqnozlar əsasında diqqətlə hazırlanmış strateji planlardır, hədəflərdir. Əlverişli şərtlər formalaşdıqca, Azərbaycan öz planlarını bir-bir həyata keçirir və keçirəcək. Bunu 2020-ci ildəki müharibə, 2023-cü ilin sentyabrındakı antiterror tədbirləri də göstərib. Azərbaycan prezidenti bu planları əvvəlcədən qurmuş, dövləti, xalqı, ordunu bu məqsədlərə kökləmiş və uyğun zamanı, əlverişli şəraiti gözləmişdi. Məqam yetişəndə isə öz planlarını bir-bir reallaşdırdı. İndi də eyni situasiyadır. Zahirən elə görünür ki, bir çox məsələlərin həllinə Azərbaycan gecikir. Əslində isə diqqətlə təhlil edərkən görmək olar ki, bu, belə deyil. Elə məqamlar var ki, tələsmək gecikməkdən daha təhlükəli ola bilər. Azərbaycandan asılı olmadan formalaşan şərtıər də var, Azərbaycanın formalaşdırmalı olduğu şərtlər də var. Odur ki, diplomatiya çox gecikmədən və çox tələsmədən diqqətlə işləməyə çalışır. "Müharibə diplomatiyanın silahlı davamıdır" deyə bir fikir var. Azərbaycan bu mərhələni uğurla keçib. Bakının indiki diplimatiyası isə qalibiyyətli müharibənin masa arxasında davamıdır. İlkin nəticələri uğurludur, yekun nəticənin də uğurlu olacağı gözlənilir.

Bahəddin Həzi, bizimyol.info