Dilimizin özü, önəmi və mənası: son səngər kimi

Əlaqələrin, təsəvvürlərin, mənaların dağılmağa meyilli olduğu çağda dil son sığınacaqdır. Dil sadəcə təsvir etmir, o reallığı yaradır. İctimai mühitdə işlədilən hər söz - bir seçim aktıdır: hadisə hansı prizmadan görünəcək, hansı maraq "neytral" sözlə ifadə olunacaq, hansı baxış bucağı "norma"ya çevriləcək. Bu mənada dil - media mühitinin sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, strateji nüvəsidir.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Dili nəzarətdən çıxmış media subyekt statusunu itirir. Belə redaksiyalar yad məna axınlarının tranzit stansiyasına çevrilir, burada informasiya cəmiyyətin maariflənməsini deyil, asılı düşüncə modelini formalaşdırır. Əksinə, dil intizamını qoruyan redaksiyalar reallığı formalaşdırmaq gücü qazanır. RAND Corporation və OECD-nin araşdırmaları göstərir: yüksək "kognitiv təhlükəsizlik indeksi" olan ölkələrdə media mədəniyyəti şəffaf leksika və terminoloji sabitlik üzərində qurulub.

Azərbaycan informasiya inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoyur. Burada əsas təhdid senzura deyil, semantik xaosdur. Sosial platformaların və alqoritmik tövsiyələrin hökm sürdüyü rəqəmsal ekosistemdə dil get-gedə mənadan çox emosional tətik rolunu oynayır. Bu cür degenerasiya siyasi nəticələr doğurur: xəbərlərdə və analitik materiallarda məna dəqiqliyinin itməsi həm peşə standartlarını, həm də cəmiyyətin institutlara inamını dağıdır. İnamsızlıq isə suverenliyin bünövrəsini sarsıdır.

Bu səbəbdən mediada dilin saflığı təkcə filoloji məsələ deyil. Bu, milli təhlükəsizliyin memarlıq elementidir, strateji mövqe alətidir, informasiya immunitetinin əsas sütunudur. Söz redaksiyaya məxsus deyilsə, narrativ də cəmiyyətə məxsus olmur.

Tarixi-siyasi kontekst: ideoloji nəzarətdən rəqəmsal xaosa

Mediadakı dilin tarixi əslində hakimiyyətin tarixidir. Antik dövrdə ritorika kütlələrin idarə vasitəsi idi, Maarifçilik dövründə ideoloji tərbiyə mexanizminə çevrildi. Müasir kommunikasiya nəzəriyyələri sübut edir: dil hər zaman siyasi nizamın göstəricisidir. Hər dövr öz hakimiyyət strukturuna uyğun danışıq tərzi yaradır.

XX əsrdə dilə nəzarət cəmiyyətə nəzarət demək idi. Sovet sisteminin ideoloji leksikonu "rəsmi yeni danışıq" - "rəsmi novoyaz" - adlı anlayışı formalaşdırdı: "əməkçi kütlələr", "burjua elementi" kimi ifadələr informasiyadan çox təlqin funksiyası daşıyırdı. Bu, düşüncəni əvəz edən dil modeli idi. Qərbdə də analoji üsullar vardı - soyuq müharibə dövrünün təbliğatı "azad dünya" ilə "totalitar rejimlər" arasındakı dil fərqinə söykənirdi.

İnternetin yaranması ilə bu sistem dağılmağa başladı. Əgər əvvəllər nəzarət mərkəzləşmiş idi (dövlət, partiya, redaksiya), indi dilin idarəsi milyonlarla istifadəçi arasında parçalanıb. İdeoloji "novoyaz"ın yerini "şəbəkə jarqonu" aldı - memlər, qısaldılmış klişelər, emosional metaforalar. Əvvəlcə bu azadlıq kimi görünürdü, amma nəticədə azadlıq deyil, manipulyasiya yarandı: dialoqun yerini simulyasiya tutdu.

Rəqəmsal informasiya bazarında dil mənadan çox mal oldu. Sosial şəbəkə alqoritmləri sözləri davranış modellərinə uyğunlaşdırır, müzakirəni emosional reaksiyaya çevirir. Beləcə yeni hakimiyyət strukturu formalaşır - siyasi yox, linqvistik. Söz üzərində nəzarət institutlardan platformalara keçib. Artıq qərarı redaksiyalar yox, alqoritmlər verir: hansı ifadə eşidiləcək, hansı boğulacaq.

Bu proses Azərbaycan kimi öz kimliyini qlobal informasiya məkanında formalaşdıran ölkələr üçün ikiqat təhdiddir: xaricdən - yad mənaların idxalı, daxildən - standartın itməsi. Kəlmələrin, terminlərin yanlış istifadəsi tərcümə səhvlərindən tutmuş dini və etnik manipulyasiyalara qədər siyasi təhriflər yaradır.

UNESCO-nun məlumatına görə, müasir münaqişələrin 72 faizi "informasiya-dil müdaxiləsi" ilə müşayiət olunur - yəni faktları dəyişmədən onların təsəvvürünü dəyişdirən terminlər işlədilir. "Aqressiya" yerinə "krizis", "cinayət" yerinə "insident", "işğal olunmuş ərazi" yerinə "mübahisəli ərazi" kimi ifadələr yalnız dil fərqi deyil, siyasi legitimlik fərqidir. Buna görə də dilə nəzarət artıq redaksiya yox, diplomatiya alətinə çevrilib.

Media dil siyasəti - xarici siyasətin başqa vasitələrlə davamıdır. Jurnalistika söz məsuliyyətindən imtina etdikdə, informasiyanı deyil, təsir mexanizmini istehsal edir. Bu səbəbdən media suverenliyinin əsas mərhələsi kontentin filtrindən yox, dilin kodifikasiyasından başlamalıdır.

Dil və kognitiv təhlükəsizlik: sözlərin idarə etdiyi şüur

Müasir media artıq informasiyanın özünü deyil, qavrayışını formalaşdırır. O, insanın nə bildiyini deyil, necə başa düşdüyünü müəyyənləşdirir. Kognitiv təhlükəsizliyin əsas tezisi bundan ibarətdir: bu gün milli sabitliyə təhdid gizli sənədlərin sızmasından deyil, mənaların sızmasından yaranır. Bu sızmanın başlanğıc nöqtəsi isə dildir.

Kognitiv təhlükəsizlik - cəmiyyətin xarici informasiya təzyiqi şəraitində tənqidi düşüncəsini və reallıq qavrayışını qoruma qabiliyyətidir. NATO-nun Strateji Kommunikasiyalar Mərkəzinin (Riga StratCom, 2024) hesabatına görə, dezinformasiya kampaniyalarının 83 faizi yalan faktlarla deyil, anlayışların yerini dəyişməklə işləyir. Manipulyasiya yalandan yox, terminoloji sürüşmədən başlayır.

Məsələn, "aqressiya"nı "sülhməramlı əməliyyat", "sanksiya"nı "məhdudlaşdırıcı tədbir", "təbliğat"ı "alternativ baxış" adlandırmaqla düşüncə çərçivəsi dəyişdirilir. Bu çərçivə artıq siyasətin özüdür.

Azərbaycan üçün terminologiyaya nəzarət sadəcə üslub məsələsi deyil, təhlükəsizlik məsələsidir. Məsələn, illərlə beynəlxalq mediada Qarabağa dair işlədilən terminlər bölgənin statusunu saxtalaşdıran təsəvvür formalaşdırdı. "Disputed", "breakaway", "separatist" kimi "neytral" sayılan ifadələr əslində siyasi proqramlaşdırmadır. Beləcə, cəmiyyət öz maraqlarını yad sözlərlə müzakirə etməyə məcbur qalır.

Bu tələdən çıxış senzura yox, dil savadıdır. Dövlət, redaksiyalar və analitik mərkəzlər birlikdə "kognitiv gigiyena" standartı yaratmalıdır: hansı terminlər məqbul, hansılar manipulyativ, hansılar izah və istinad tələb edir. Bu, intellektual immunitetin bünövrəsidir.

Dünya Bankının "World Development Report 2023" hesabatı göstərir ki, terminoloji dəqiqlik standartına əməl edən ölkələrdə dövlət institutlarına etimad orta hesabla 27 faiz yüksəkdir. Deməli, dilin saflığı birbaşa siyasi sabitliyə təsir göstərir. Çünki dil - kognitiv nizamın formasıdır.

Media tənzimlənməsi və standartlar: etimadın institusional qrammatikası

Redaksiyalar sadəcə xəbər fabriki deyil, mənaların laboratoriyasıdır. Məhz burada "etimad qrammatikası" formalaşır - yəni ictimai informasiya məkanının dayanıqlığını təmin edən gizli struktur. Əgər dil koddursa, redaksiya onun qoruyucusudur. Kodsuz isə kimlik yoxdur.

İnkişaf etmiş media sistemlərində bu prinsip institusional səviyyədə təsbit olunub. Məsələn, Böyük Britaniyada BBC Stylebook adlanan sənəd var - bu, sadəcə bələdçi yox, leksik və terminoloji qaydaları tənzimləyən normativ aktdır: orfoqrafiyadan tutmuş münaqişələrin adlandırılmasına qədər hər məsələni müəyyənləşdirir. ABŞ-da isə eyni rolu Associated Press Stylebook oynayır, burada hər ifadə hüquqi və siyasi ekspertizadan keçir. Bu sənədlər estetika üçün deyil, strateji koordinasiya üçündür - ixtiyarsızlığı aradan qaldırır və narrativin vahidliyini təmin edir.

Azərbaycan mediasında da oxşar modelin - redaksiya dil kodeksinin - tətbiqi vacibdir. Bu sənəddə aşağıdakı prinsiplər sabitləşdirilməlidir:
• toponimlərin, etnonimlərin və dini terminlərin rəsmi formaları;
• ərazi, tarixi və etno-siyasi münaqişələrin təsvirində leksik standartlar;
• beynəlxalq hüquqi anlayışların ("anneksiya", "rezolyusiya", "sanksiya", "missiya" və s.) işlədilmə qaydaları.

Belə sistem söz azadlığını məhdudlaşdırmır - əksinə, onu keyfiyyət baxımından yüksəldir. Çünki standartı olmayan azadlıq xaosa çevrilir.

Avropa Komissiyasının "Media Pluralism Monitor 2024" hesabatına görə, Şərqi Avropada mediaya etimadın azalmasının əsas səbəblərindən biri - vahid dil normalarının olmamasıdır. Hər redaksiya öz jarqonunda danışdıqda peşəkar sahə hissi itir.

Standartlaşdırılmış dil həm də hüquqi müdafiə alətidir. Beynəlxalq məhkəmələrdə və diplomatiyada təkcə məzmun yox, forma da həlledicidir. Səhv termin ölkəyə qarşı çevrilə bilər. Məsələn, "ethnic cleansing" anlayışının konkret hüquqi statusu var, onun tərcümədə və ya analitik mətnlərdə səhv işlədilməsi reputasiya riskləri doğurur.

Bu səbəbdən dil redaktəsi mediada tənzimləyici sistemə daxil edilməlidir - filoloji yox, strateji məsuliyyət institutu kimi. Dil redaktoru təkcə dilçi yox, həm də politoloq və hüquqşünas səviyyəsində konteksti anlamalı, hər sözün nəticəsini öncədən görməlidir.

Tərcümə və alınmalar: suverenliyin sızma kanalları

Tərcümə texniki proses deyil, mənalar uğrunda döyüş meydanıdır. Milli mediaya yad diskurs məhz tərcümə yolu ilə daxil olur. Buradakı səhvlər təsadüfi deyil - dünyagörüş formalaşdırır.

Avropa İttifaqının Strateji Kəşfiyyat Mərkəzinin (EUISS, 2024) hesabatına əsasən, inkişaf etməkdə olan ölkələrin milli media süjetlərindəki təhriflərin 60 faizdən çoxu tərcümə səviyyəsində yaranır. Bu, yalan deyil - yad məntiqin köçürülməsidir. Məsələn, "conflict in Nagorno-Karabakh" ifadəsini olduğu kimi tərcümə edən jurnalist, fərqinə varmadan regionun "mübahisəli statusu" barədə yad siyasi fərziyyəni Azərbaycan kontekstinə daşıyır.

Düzgün yanaşma bunun əksini tələb edir: tərcüməçi filtr olmalıdır, kanal yox. Onun vəzifəsi - faktı qoruyaraq mənanı adaptasiya etmək, ideoloji çirklənməni neytrallaşdırmaqdır. Bunun üçün redaksiyada tərcümə üçün dil protokolu olmalıdır, orada:
• termin və adların transliterasiyasında etibarlı mənbələr;
• qadağan olunmuş kalka ifadələr siyahısı;
• mübahisəli siyasi-hüquqi anlayışların tərcümə qaydaları göstərilməlidir.

Düzgün tərcümə - suverenlik aktıdır. O göstərir ki, ölkə başqalarını sitat gətirsə də, öz dilində danışır.

Alınma sözlərlə iş də az əhəmiyyətli deyil. Qlobal kommunikasiya dövründə yad sözlər qaçılmazdır, amma onlar mənaca yoxlanılmalıdır. Alınma o halda məqbuldur ki:

milli analoqu olmayan beynəlxalq termini ifadə etsin (məsələn, blockchain, startup, benchmark);
elmi və peşəkar istifadədə sabitləşsin;
mövcud anlayışları təhrif etməsin.
Sadəcə "ekspert kimi görünmək" üçün ingiliscə sözlər işlətmək qəbuledilməzdir. Jurnalist "narativ formalaşır soft power kontekstində" yazırsa, amma nə narativ, nə kontekst aydın deyil - bu, elmi dil təəssüratı yaradır, amma dəqiqliyi dağıdır.

Dil suverenliyi - söz seçimini müstəqil şəkildə etmək bacarığıdır. Bu isə sözün mənşəyini, funksiyasını və nəticəsini dərk etməkdən keçir.

Dilin saflığı və iqtisadi dəyəri: reputasiyadan etimad kapitalına

Müasir media bazarında etimad - valyutadır. Onu reklamla və ya PR kampaniyası ilə almaq mümkün deyil - yalnız qazanmaq olar. Bu etimad isə ilk növbədə dildə formalaşır. Dil - reputasiya infrastrukturudur, reputasiya isə iqtisadi dayanıqlığın şərtidir.

Reuters İnstitutunun "Digital News Report 2024" hesabatına görə, oxucuların 68 faizi mətnləri "aydın, dəqiq və emosional manipulyasiyasız" təqdim edən mənbələrə etibar edir. Əksinə, siyasi yüklənmiş və jarqonlu media mühitlərində bu göstərici 32 faizə düşür. Yəni dil saflığı mediaya auditoriya etimadında ikiqat üstünlük qazandırır.

Bu, investorlar və reklamverənlər üçün də həlledici göstəricidir. Şirkətlər yalnız sabit reputasiyalı platformalarla assosiasiya qurmaq istəyirlər. Media reputasiyası isə təkcə baxış sayları deyil, leksik keyfiyyətdir. Bu səbəbdən aparıcı qlobal brendlər media partnyorlarından "language compliance" - yəni dil standartlarına riayət tələbi qoyurlar; təbliğat klişeləri, kobud və ya diskriminasion ifadələr bu siyahıda yolverilməzdir.

Dilin saflığı həm də ölkənin beynəlxalq imicinə təsir edir. Bu, "yumşaq gücün" (soft power) linqvistik ölçüsüdür. Joseph Nye qeyd edir ki, dövlətin davamlı imici üç sütuna söykənir: mədəniyyət, siyasi dəyərlər və xarici kommunikasiya. Sonuncusu - dil üzərində qurulub. Əgər ölkənin mediası aydın, dəqiq və müstəqil danışırsa, onun siyasi mövqeləri daha güclü qəbul olunur.

Azərbaycan üçün bu faktor xüsusilə önəmlidir. İngiliscə, rusca, türkcə və ərəbcə işləyən milli media və analitik mərkəzlər faktiki olaraq ölkənin beynəlxalq tribunasına çevrilib. Onların dili - diplomatiya alətidir. Analitik yazılarda, müsahibələrdə və tərcümələrdə işlədilən hər kəlmə ölkənin ixrac olunan imicinin bir hissəsidir. Deməli, dil təkcə vasitə deyil, milli brendin elementidir.

Gələcəyin media iqtisadiyyatı "etimad - kapitaldır" modelinə əsaslanacaq. Dil dəqiqliyini qoruyan platformalar həm auditoriya, həm də maliyyə baxımından qalib gələcək.

Beynəlxalq kontekst: aparıcı ölkələr mediadilin müdafiəsini necə təmin edir

Qlobal səviyyədə mediadilin qorunması artıq dövlət siyasətinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

ABŞ-da 2021-ci ildə RAND Corporation-un Cognitive Security Initiative layihəsi çərçivəsində "linguistic integrity" - yəni "dil bütövlüyü" standartı hazırlanıb. Bu sənəd dövlət və özəl mediada leksik manipulyasiyaların qarşısını almağa yönəlib. Orada konkret göstərilir: jurnalist istifadə etdiyi termin və onun mənşəyini dəqiqliklə qeyd etməlidir. Məsələn, "terror təşkilatı" ifadəsi işlədilirsə, kim tərəfindən bu etiketin qoyulduğu və hansı sənədə əsaslandığı göstərilməlidir.

Fransada bu funksiyanı Conseil Supérieur de l'Audiovisuel (Ali Audiovizual Şura) yerinə yetirir. 2015-2016-cı illərin böhranından sonra Fransa mediası "cihadçı", "islamçı" kimi terminlərin mənşəyini göstərməyə məcbur edildi ki, müsəlman icmalarının stiqmatizasiyasının qarşısı alınsın.

Almaniyada "Sprache und Verantwortung" ("Dil və məsuliyyət") adlı dövlət proqramı həyata keçirilir. Bu layihə Mədəniyyət Nazirliyi ilə media holdinqlərinin birgə təşəbbüsüdür və məqsədi cəmiyyətin təbliğata qarşı dil dayanıqlığını artırmaqdır. Almaniya jurnalistika məktəblərində "Kritische Sprachkompetenz" - yəni "tənqidi dil savadı" adlı fənlər tədris olunur, tələbələrə gizli ideoloji konstruksiyaları tanımaq öyrədilir.

Sinqapur və Cənubi Koreyada isə "Clean Language Policy" - "Təmiz dil siyasəti" konsepsiyası tətbiq edilir. Bu ölkələr mediadilin milli təhlükəsizliyin infrastruktur elementi olduğunu ilk anlayanlardandır. Onlar rəqəmsal rəqabət dövründə dil saflığının kibermüdafiə qədər vacib olduğunu dövlət səviyyəsində tanıyıblar.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir: mediada dil siyasəti təkcə reputasiyanın yox, həm də dövlətin legitimliyinin müdafiə vasitəsidir. Çünki sözlərə kim nəzarət edirsə, o, qavrayışın sərhədlərinə nəzarət edir.

Ssenari analizi: 2030-cu illərdə mediadilin gələcəyi və risklər

Qarşıdakı on ildə mediadilin dörd əsas çağırışla üzləşəcəyi gözlənilir.

Alqoritmik nitq proqramlaşdırılması.
Süni intellekt artıq xəbərlər yazır, tərcümə edir, başlıqları seçir. Amma onun dili - məna yox, statistika dilidir. Əgər redaksiyalar maşın mətnlərini redaktə etməsə, mediadiskurs "məsuliyyət intonasiyası"nı itirəcək. Risk: insan semantikasının itməsi.
Platformaların siyasiləşməsi.
TikTok, X (keçmiş Twitter), Meta və YouTube-un alqoritmləri artıq dil çərçivəsinə təsir göstərir - emosional sözləri önə çəkir. Beləcə, rasional düşüncə yerini "emosional qrammatikaya" verir. Risk: analitik təfəkkürün zəifləməsi.
Linqvistik parçalanma.
Qlobal şəbəkə bir faktın müxtəlif dillərdə, müxtəlif mənalarla ifadə olunduğu çoxsaylı mikrodiskurslar yaradır. "Ortaq mənalar" dağılır. Normlaşdırma mərkəzi olmadıqda hər media öz dialektində danışmağa başlayacaq. Risk: sosial dezintegrasiya.
Tərcümə vasitəsilə informasiya diversiyaları.
Hibrid müharibələr dövründə tərcümə strateji manipulyasiya kanalıdır. Terminoloji təhriflərlə yayılan məlumatlar cəmiyyətin şüurunda parçalanma yaradır. Risk: milli mənbələrə etimadın eroziyası.
Bu risklərə qarşı çıxış yolu kimi "linguistic governance" - yəni mediada dil siyasətinin sistemli idarəçiliyi təklif olunur. Buraya aşağıdakılar daxildir:
• milli stailbukların (dil kodekslərinin) hazırlanması;
• mediadillə bağlı ixtisas kurslarının tətbiqi;
• müstəqil dil ekspertləri şəbəkəsinin yaradılması;
• manipulyativ terminləri izləyən monitorinq sistemlərinin qurulması.

Azərbaycan və region üçün tövsiyələr

Dili mediabəzək yox, təhlükəsizlik elementi kimi institusionallaşdırmaq.
Mədəniyyət Nazirliyi və ya Audiovizual Şura yanında dil standartları bölməsi yaradılmalı, siyasi cəhətdən həssas terminlərin işlədilmə qaydaları tənzimlənməlidir.
Milli üslüb kitabını hazırlamaq.
Bu sənəd bütün redaksiyaları bir norma ətrafında birləşdirməli və rəsmi toponimlər, etnonimlər, dini terminlər, hüquqi və diplomatik anlayışlar, tərcümə qaydaları kimi bölmələrdən ibarət olmalıdır.
Təhsil infrastrukturunu gücləndirmək.
Universitetlərdə "Mediadilçilik və kognitiv təhlükəsizlik" fənni tətbiq edilməlidir. Jurnalistlər leksikanı yalnız qrammatik yox, həm də siyasi kontekstdə analiz etməyi bacarmalıdır.
Tərcümə mədəniyyətini inkişaf etdirmək.
Regionla bağlı beynəlxalq materiallar üzrə ixtisaslaşmış tərcüməçi-analitiklər şəbəkəsi yaradılmalıdır. Bu, xarici mənbələrdən gələn ideoloji təhriflərin qarşısını alacaq.
Mediada "Dilin saflığı" üzrə illik mükafat təsis etmək.
Bu təşəbbüs redaktor peşəsinin nüfuzunu artıracaq və ictimai standartı formalaşdıracaq.
Dil audit sistemi qurmaq.
Mediada manipulyativ leksikanın aşkarlanması və redaksiya standartlarının pozulması ilə bağlı müntəzəm monitorinqlər keçirilməlidir.
Tədqiqat fəaliyyətini dəstəkləmək.
Baku Network və digər analitik mərkəzlər yeni metodologiyalar - neyroseman­tik analiz, siyasi pragmatika və s. istiqamətlərdə tədqiqat meydanı rolunu oynaya bilər.
Dil - sadəcə ünsiyyət kodu deyil

O, hakimiyyət sahəsidir, kimlik sərhədi və etimadın bünövrəsidir. Məlumat müharibələrinin ənənəvi müharibələri əvəz etdiyi dövrdə dilin saflığı strateji müdafiə silahına çevrilir.

Azərbaycan üçün dil intizamının qorunması filoloji məsələ deyil, dövlət şüurunun formasıdır. Mediada işlədilən hər kəlmə suverenliyin divarına qoyulan bir kərpicdir. Əgər ölkə müstəqil gündəmini qorumaq istəyirsə, yalnız xəbərlərə deyil, o xəbərləri izah edən sözlərə də nəzarət etməlidir.

Təmiz dil - xalqın yetkinliyidir, redaksiyanın kompetensiyasıdır və etimadın təminatıdır. Mənanın alqoritmə çevrildiyi dünyada aydın, dəqiq və dürüst söz - insan ağlının son sübutudur.

Milli.Az