Dünyada türklər: sayı, iqtisadi gücü, mədəniyyəti...

Hər il 3 may tarixi bir çox türkdilli ölkələrdə və cəmiyyətlərdə Türkçülük Günü kimi qeyd olunur. Bu gün türk kimliyinin, mədəni irsinin və ideoloji birliyinin qorunması və təbliği baxımından xüsusi önəm daşıyır. Günün tarixi kökləri 20-ci əsrin ilk yarısına, xüsusilə də 1944-cü ildə baş verən “Türkçülük məhkəmələri” və o dövrdə milli düşüncəyə görə təqib olunan ziyalıların dirənişinə dayanır. Bu hadisələr Türkiyə tarixində türk kimliyinin və milli ideologiyanın ifadəsi kimi önə çıxan dönüş nöqtələrindən biri hesab olunur.

Modern.az-ın məlumatına görə, Türkçülük Günü ilk dəfə 1945-ci ildə Türkiyədə qeyd olunub. 1944-cü ilin mayında Ankarada bir qrup tanınmış aydın və millətçi fikir sahibi, o cümlədən Hüseyin Nihal Atsız, Zeki Velidi Togan, Alparslan Türkeş və başqaları pan-türkist ideyalar yaymaqda ittiham olunaraq məhkəməyə cəlb edilmişdilər. Bu proses ətrafında yaranan ictimai narazılıq və milli həmrəylik 3 may 1944-cü ildə gənclərin Ankarada kütləvi etiraz aksiyası keçirməsinə səbəb oldu. Məhz bu hadisə “3 May Türkçülük Günü”nün başlanğıcı hesab edilir.

Dünyada etnik türklərin ümumi sayı yüz milyonlarla ölçülür. Türkiyənin əhalisi 85,5 milyon nəfərdir və bunların böyük əksəriyyəti etnik türklərdir.
Eyni zamanda, Azərbaycanda təxminən 10,3 milyon nəfər yaşayır ki, bunun 90%-dən çoxu türkdilli əhalidir.
Mərkəzi Asiya respublikalarında da türkdilli əhali çoxluq təşkil edir:
Qazaxıstanın 2024-cü il statistikasına görə, qazaxlar 14,22 milyon, özbəklər isə 0,66 milyon nəfər təşkil edib. Bu, Qazaxıstandakı türkdilli əhalinin təxminən 14,9 milyon nəfər olduğu deməkdir.
Özbəkistanda rəsmən 29,2 milyon özbək, 0,82 milyon qazax, 0,29 milyon qırğız, 0,21 milyon türkmən və digər etnik türkdilli qruplar -tatar, azərbaycanlı və s.yaşayır. Bu da Özbəkistanda ümumilikdə təxminən 30,7 milyon türkdilli insan olduğu qənaətinə gətirir.
Qırğızıstan əhalisinin 2024-cü ilin əvvəlində 7,04 milyon nəfər olduğu bildirilir; onlardan 5,47 milyonunu qırğızlar, 0,995 milyonunu özbəklər təşkil edir. Bu da Qırğızıstanda türkcə danışanların təxminən 6,47 milyon olduğu anlamına gəlir.

Lakin türklərin yaşadığı ölkələr bununla məhdudlaşmır. Almaniyada 1,54 milyon Türkiyə əsilli əcnəbi yaşayır və daha bir neçə milyon Türkiyə kökənli alman vətəndaşı mövcuddur. Rusiyada isə yuxarıdakı millətlərdən əlavə Başqırdıstan, Altay, Tuva və Saha respublikalarında yaşayan azsaylı türk toplumları da var, bura misal kimi saxalılar, tuvalıları göstərmək olar.
Çin hökumətinin son statistikasına görə Sincan regionunda 11,5 milyon uyğur, 1,46 milyon qazax, təxminən 0,2 milyon qırğız, 0,3 milyon özbək və digər azsaylı türkdilli qruplar mövcuddur. Ümumi hesabla, dünya üzrə türkdilli xalqların sayı təxminən 150–160 milyon nəfərə çatır.
Türkdilli ölkələrin ümumi ÜDM-i 2024-cü ildə 2,1 trilyon ABŞ dolları olub ki, bu da dünya ÜDM-nin təxminən 1,8%-ni təşkil edir. Bu göstəricilər türkdilli ölkələrin qlobal iqtisadiyyatda mühüm yer tutduğunu göstərir.
Türkdilli xalqların bir çox ortaq tarixi və mədəni elementi var. Onlar eyni dil ailəsinin - Altay dilləri: türkdillər qrupu nümayəndələridir. Azərbaycan dili türk dil ailəsinin Oğuz budağına daxildir və ana dili baxımından Türkiyə türkcəsinə çox yaxındır. Bu qohumluq onları dil və ədəbi-mədəni ənənələr baxımından yaxınlaşdırır. 

Paylaşılan dəyərlərə misal olaraq həm də qonaqpərvərlik, birlik hissi və ailə-məişət ənənələrini göstərmək olar. Məsələn, Türk mədəniyyətində qonaqpərvərlik, qonağa hörmətlə yanaşmaq, süfrəyə çay və yemək təklif etmək vacibdir. Oxşar prinsip çox sayda türk toplumunda da mövcuddur. Həmçinin türk xalqları qədimdən günəşə və təbiətə bağlı Tenqriçiliyə - Göy tanrı inancına malik olub, sonralar isə əsasən İslamı qəbul ediblər. Müsəlmanlıq türklərin ortaq dini irsi kimi tanınır, əksər türkdilli xalqlar sünni məzhəbindən olsa da, Azərbaycan türkləri əsasən şiə məzhəbindəndir.
Türkdilli xalqlar arasında əhəmiyyətli fərqlər də var. Ən açıq fərq dillərin müxtəlif qolları ilə bağlıdır: məsələn, Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Qırğızıstan dilləri müxtəlif budaqlardadır (Türkiyə və Azərbaycan Oğuz, Qazax və Qırğız isə Qıpçaq tayfası dilləri qrupu ilə qohumdur) və bu da qarşılıqlı anlaşmaya təsir edir. Yəni, bütün bunlar ortaq ailəyə mənsub olsa da, bəziləri bir-birini yazıda, bəzi terminlərdə düzgün anlamaya bilər.
Anadoluda yaşayan türklər tarixən Osmanlı imperiyasının mədəni dairəsində olmuş, Avropa və Qərb təsirlərilə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf etmişlər. Onunla müqayisədə, Mərkəzi Asiyada üzü Xəzərə, İran və Çinə dönük türkdilli xalqlar dəqiq çöllər, dağlıq ərazilər və Sovet erasının mirası ilə formalaşmışdır. Hətta Sovet hakimiyyəti Mərkəzi Asiya republikalarında yoxlamaları, rus dilini və ştat idarəçiliyini ön plana çıxardığı üçün bu xalqlar arasında idarəetmə və cəmiyyət quruluşu fərqlənir. Azərbaycanda isə İrana paralel olaraq Şərq-Sovet töhfələri ilə yanaşı, həm də Türkiyə modernləşmə yolları mövcuddur.

Türkiyə və Qazaxıstan prezidentlik, Qırğızıstan parlament respublikası olsa da, hakimiyyətin monolitliyi və demokratik proseslər cəhətdən müxtəlifdir. Eyni zamanda, türk xalqlarının hər birində milli ədəbiyyat, folklor (məs., Qırğız “Manas” eposu, Türküstan hikmətləri vs.) və musiqi özünəməxsus yer tutur. Beləliklə, ortaq dil və mədəni irs onları birləşdirsə də, tarixən inkişaf və yerli şərait fərqləri hər bir türk xalqını xüsusi cəhətlərlə fərqləndirir.
Türk dövlətləri ölkələr geosiyasi baxımdan mühüm ərazilərdə yerləşirlər və enerji resursları, nəqliyyat yolları və strateji mövqeləri ilə qlobal siyasətdə əhəmiyyətli rol oynayırlar. Türkiyə, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında enerji və nəqliyyat layihələri bu əməkdaşlığın nümunəsidir.