Ən doğru seçim RAKURS

Paşinyan seçkilərdə qələbəni “kilsə üzərində tam nəzarət”lə təmin etmək istəyir

Ermənistanda hakimiyyətlə kilsə arasındakı münasibətlər hazırda kifayət qədər gərgin bir mərhələdədir. Bu gərginlik yalnız daxili siyasətə təsir etmir, regionda geosiyasi güclər oyunları, milliyyətçilik, özünütəsdiq məsələləri və xarici təsirlər də bu münasibətlərə toxunur. Erməni Apostol Kilsəsi (EAK) Ermənistan üçün yalnız din institutu deyil, o, həm də millət, mədəniyyət və tarixi yaddaşın mühüm bir hissəsidir. Ermənistanın müasir konstitusiyasında da (XVIII maddə – “Dövlət və kilsə ayrılığı” prinsipi, XIX maddə – “Erməni Apostol Kilsəsinin … milli-mənəvi rolu) xüsusi qeydlər var. Bu isə onu göstərir ki, formal olaraq Dövlət ilə Kilsə ayrılığı olsa belə (seçilib qəbul edilsə də), Kilsənin dövlətin ideoloji, mədəni və simvolik funksiyaları çərçivəsində geniş təsiri var.

Son illərdə dövlətyönlü siyasət ilə Kilsə arasında bir neçə ciddi nöqtə üzrə mübahisə diqqət çəkir. Baş nazir Nikol Paşinyan Kilsənin iqtisadi və maliyyə şəffaflığına dair tələblər irəli sürüb. Məsələn: “Kilsənin şəffaflığı olmalıdır”, deyə Paşinyan bildirib. Kilsə bəzi hallarda dövlətin xarici siyasət irəliləyişlərinə, xüsusilə Qarabağ münaqişəsinin həllinə dair yanaşmalarına kəskin fikir bildirib, məsələn, ərazi güzəştlərinə qarşı mövqe tutub. İddialara görə, bəzi kilsə-rəsmiləri dövlətə qarşı daha mühafizəkar, millətçi yönümlü olmaqla yanaşı, hakimiyyət sektorunda dəyişikliklərə qarşı çıxırlar. Bu da Paşinyanın “modernləşmə”, “Avropa yönümlü” siyasəti ilə toqquşur.

Bu üç əsas xətlə – iqtisadi şəffaflıq, ideoloji mövqe və xarici siyasət Kilsə ilə dövlət arasında qarşıdurma yaratmaqdadır. Bu münasibətlər sadəcə fikir ayrılığı səviyyəsində qalmır, bəzi hallarda hüquqi addımlar, həbslər və ictimai etirazlarla müşahidə olunur. Məsələn, dövlətdən kilsəyə müdaxilə iddiaları, kilsə rəhbərliyinə qarşı tənqidi mövqelər və ya Kilsənin siyasi rolunun vurğulanması gərginliyi artırır. Demək olar ki, vəziyyət “yüngül gərginlik” səviyyəsində deyil, dövlət və kilsə arasında qarşılıqlı etimadsızlıq, qarşıdurma meyilləri və potensial olaraq kilsənin siyasi rolunun məhdudlaşdırılması kimi elementlər var. Bu da “təhlükəli” nöqtəyə yaxınlaşan bir situasiyadır, çünki kilsənin milli kimlik və mədəniyyət mənbəyi olması baxımından hər hansı zor tətbiqi və ya siyasi manipulyasiya cəmiyyətdə böyük reaksiyalara səbəb ola bilər.

Rusiya faktoru

Rusiya ilə Ermənistan arasında çoxşaxəli siyasi, hərbi, mədəni əlaqələr mövcuddur. Ermənistan 1990-cı illərdə SSRİ dağılandan sonra Rusiyanın təsiri altında qalmaqda davam edir. Rusiyanın tərtib etdiyi müxtəlif birliklərdə, məsələn, Müstəqil Dövlətlər Birliyi və Moskvanın hərbi alyansı olan KTMT-də təmsil olunur. Kilsə və Rusiyanın dini institutları arasında da əlaqələr var. Rusiyanın Ortodoks kilsəsi və digər strukturlarla yanaşı, Ermənistanda rus dilində, rus-İrəvanlı diaspora kanalları ilə əlaqələr qurulub. Məsələn, 2021-ci ildə Moskva şəhərində Rus Patriarxı və EAK rəhbərliyi görüşüb.

Analizlərə görə, Kilsə Ermənistanda yalnız dini və milli rol oynamır, həm də geosiyasi alət ola bilər. Xüsusilə Rusiyanın regiondakı nüfuzunun qorunmasında kilsəyə bağlı aktorlar vasitəsilə təsir kanalları qurula bilər. Məsələn, Kilsə bəzi hallarda dövlətə qarşı və ya dövlətin siyasətinə qarşı çıxan mövqe tutub — bu isə belə analiz olunur ki, Rusiya tərəfindən dəstəklənən daha mühafizəkar, “ənənəvi dəyərlər”, “Rusiya ilə yaxınlıq” yönümlü qüvvələrin təmsili ola bilər. Dövlət daxilində Kilsənin rolunun məhdudlaşdırılması və onun maliyyə şəffaflığına dair tələblər isə, əksinə, dövlətin Rusiyanın təsirini azaltmaq üçün atdığı addımlar kimi qiymətləndirilir.
Hazırkı vəziyyət və Rusiya üçün risklər

Rusiya Ermənistanı öz strateji “arxa bağçası” kimi görürdü. Lakin son dövrlərdə Ermənistanın hərbi və təhlükəsizlik sahəsində Rusiyaya olan asılılığı şübhə altına alınıb, rəhbərlik bu asılılığı “strateji səhv” adlandırıb. Dövlət Kilsə üzərindən geosiyasi manevrlər aparır. Bəzi analitiklərə görə, bu Rusiyanın regional təsirinin azaldılması ilə bağlıdır. Rusiya isə bu prosesi “regional sabitliyin pozulması” kimi qiymətləndirə bilər və Ermənistanın Rusiyadan uzaqlaşması strateji itkidir. Beləliklə, Rusiya-Ermənistan kilsə-dövlət münasibətlərində Rusiya həm formal tərəfdaş, həm dayaq mənbəyi, həm də geosiyasi rəqib rolunu oynamaqdadır.

Nəticədə gərginlik səviyyəsi, təhlükələr və perspektivlər məsələnin həllini çətinləşdirir, daha doğrusu Ermənistanı Rusiyadan uzaqlaşdırır. Mübahisələr artıq ideoloji və simvolik səviyyədən çıxaraq konkret hüquqi, maliyyə və siyasi addımlara çevrilib. Kilsənin maliyyə şəffaflığı, kilsə-dövlət sərhədləri, kilsənin xarici siyasətdə mövqeyi kimi məsələlər hələ də həll olunmamış qalır. Kilsə həm millətçi yönümlü, həm də Rusiyaya yaxınlıqda duran qüvvələr tərəfindən təmsil olunduğu üçün bu qarşıdurma yalnız daxili yox, həm də xarici siyasət kontekstində baş verir. Hazırda bu münasibətlər “təhlükəli” sayılacaq səviyyəyə yaxınlaşır, çünki, kilsənin siyasi təsirinin məhdudlaşdırılması, dövlətin kilsəyə qarşı güc istifadəsinə dair addımlar, Rusiyanın qorxu və narahatlıq ifadələri, bütün bunlar qırılma nöqtəsinə işarə edir.

Kilsə xalqın milli yaddaşında mühüm yer tutur, onunla münasibətin kəskinləşməsi sosial parçalanmaya yol aça bilər. Xarici siyasətdə itirilən balans, o cümlədən Kilsənin Rusiyaya yaxınlığı və dövlətin Rusiyadan uzaqlaşması arasında gərginlik, Ermənistanın həm Rusiyadan, həm Qərbdən olan təzyiqlərlə üz-üzə qalmasına səbəb ola bilər. Rusiya-Ermənistan münasibətlərində gərginlik artarsa, Ermənistan üçün təhlükəsizlik və hərbi risklər yaranar. Çünki uzun müddət Rusiyanın təhlükəsizlik çətiri altında olub. Daxili sabitlik baxımından problemlər yaşanır ki, Kilsə və mühafizəkar qüvvələr dövlətin xarici yönümlü siyasətinə, daxili sabitliyi pozan etirazlara gətirib çıxara bilər.

Ermənistanda hakimiyyət-kilsə münasibətləri hal-hazırda yüksək səviyyədə gərgindir və müxtəlif risklər daşıyır. Bu, sadəcə daxili siyasət məsələsi deyil, milli kimliyi, regional təhlükəsizlik, geosiyasi yönümlər və Rusiyanın bölgədəki təsiri ilə sıx bağlıdır. Rusiyanın rolu həm bir dayaq, həm bir manipulyasiya aləti, həm də potensial təzyiq mənbəyi olaraq görünür.

Katolikos söz verir

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Erməni Apostol Kilsəsinin (EAK) bəzi binalarını ələ keçirmək niyyətində olduğunu açıqlayıb. O, iddia etdi ki, orada oğrular və yalançı şahidlər işləyir və dindar bir xristian olaraq buna baxıb dayana bilməz. Buna görə də dövlətə məxsus kilsələrdə xidmətlər davam edəcək, lakin onlar Allahın layiqli qulları hesab etdiyi şəxslər tərəfindən aparılacaq. Parlamentdə çıxış edən Paşinyan bəyan edib ki, Ermənistanda mənəvi həyat sürmək mümkün deyil, çünki II Qarekin və ona sadiq ruhanilər buna mane olurlar. "Bir tərəfdən biz dəyərlərə əsaslanan cəmiyyətin olması zərurətindən danışırıq və bu, danılmazdır. Digər tərəfdən, sual budur ki, cəmiyyətin dəyərlərinin episentri özü çirkləndiyi zaman buna necə nail olmaq olar", - baş nazir parlamentdə çıxış edərkən deyib.

Bununla belə, Paşinyan çıxış yolunu tapıb. Onun sözlərinə görə, bir çox kilsələr Ermənistan hökumətinin kitablarındadır, ona görə də onları Erməni Apostol Kilsəsinin əlindən almaq olar. “Mən inanıram ki, mənəvi həyatın yox, intriqaların, manipulyasiyaların və saxta xəbərlər qruplarının olduğu yerdə bu kilsələri cəmiyyətə qaytarmaq üçün hər cür mənəvi və hüquqi əsasımız var və ola bilərik”, - Paşinyan vurğulayıb.

Qeyd edək ki, Ermənistanın baş naziri ən azı may ayından bu ideya üzərində işləyir. Onun korrupsiyaya qarşı mübarizə və din xadimləri arasında dürüstlük uğrunda mübarizə ilə başlayan və indi ən yüksək kilsə rəhbərliyinin iştirakı ilə hökumət əleyhinə sui-qəsdin üzə çıxarılması prosesində olan kilsə əleyhinə kampaniyası bu qədər davam etdi. Paşinyanın sözlərinə görə, son damla ən qədim və ən hörmətli monastırlardan biri olan Ovannavankın abbatı Aram Asatryanın fəaliyyətinin dondurulması olub. Nəhayət, baş nazir qərara gəlib ki, Asatryan kimi keşişlər Erməni Apostol Kilsəsindən ələ keçirilən kilsələrdə xidmətini davam etdirsinlər. O, həmçinin inanırdı ki, II Qaregin heç kimi hansısa qanunsuzluqda ittiham edə bilməz, çünki özü də çoxdan subaylıq andını pozmuşdu. Niyyətini təsdiqləmək üçün Paşinyan gələn bazar günü Asatryanın rəhbərlik etdiyi kilsə mərasimində iştirak edəcəyinə söz verib. Onun Hovhannavankda keçirilməsi planlaşdırılır.

Bu arada Ermənistan parlamentinin sədri Alen Simonyan II Qaregin adlı katolikosu tanımadığını bildirib. “Ktriç Nersisyan başa düşməlidir ki, bizi uçurumun kənarına itələməyə ehtiyac yoxdur... O, onsuz da gedəcək”, - Simonyan bildirib. O, bazar günü liturgiyasında da iştirak etmək niyyətindədir. Hakim “Mülki müqavilə” partiyasından olan deputat Vaaqn Aleksanyan hətta Erməni Apostol Kilsəsinin indiki rəhbərliyini keçmiş prezident Robert Köçəryanın “seçki qərargahı” adlandırıb. "Möminin Ktriç Nersisyanla nə əlaqəsi var? O, katolikos deyil, ona görə də onu çıxarmaq lazım deyil. O, Müqəddəs Taxt-tacda olan Ktriç Nersisyandır. Allahın izni ilə o, özü ordan gedəcək. Artıq Müqəddəs Taxt-tacdan uzaqlaşdırılıb. Aram Asatryanın defrokasiyası məhz bunu nümayiş etdirir. Hazırda Eçmiədzin Köçəryanın tərəfdarlarının hücumu altındadır", - deputat əlavə edib.

Öz növbəsində II Karekin istənilən təzyiqə müqavimət göstərməyə hazır olduğunu bəyan edib. O, hətta həbsxanadan belə kilsəyə rəhbərlik etməyə hazır olduğunu söyləyib. Xatırladaq ki, Proşyandan başqa arxiyepiskoplar Baqrat Qalstanyan və Mikael Ajapaxyan da həbs edilib. Birincini dövlət çevrilişi təşkil etdiyinə görə 15 ilə qədər həbs cəzası gözləyir, ikincisi isə artıq üsyana təhrik ittihamı ilə iki il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Bundan başqa, İstintaq Komitəsi arxiyepiskop Natan Hovhannisyanı etiraz aksiyalarında iştirak etməyə məcbur etdiyinə görə katolikosdan şikayət edən keçmiş keşiş Aqan Yernjakyanla söhbətinin səs yazısı ilə bağlı dindirməyə çağırıb. Lakin Hovhannisyan səs yazısının qanunsuz aparıldığını əsas gətirərək ifadə verməkdən imtina edib.

Paşinyanın katolikosla qarşı-qarşıya gətirən məqamlar az deyil. Onun əsl məqsədi kilsədə parçalanma yaratmaqdır. Hökumət başçısı EAK-ı Azərbaycanla qurmaq istədiyi sülhə təhlükə kimi görür. Ona görə də onu parçalamaq qərarına gəlib. Paşinyan hazırda yeni təşkilata rəhbərlik edə biləcək adamlar axtarır. Məsələn, o, İstanbulun Ekumenik Patriarxı Varfolomey və Kilikiya Böyük Evinin katolikosu Livan I Aramla danışıqlar aparır. Əməliyyatın uğuru Paşinyanın nə qədər hakimiyyətdə qalmasından asılı olacaq. Əgər gələn il keçiriləcək parlament seçkilərində Vətəndaş Müqaviləsi partiyası uduzsa, parçalanma cəhdi tezliklə unudulacaq, amma qalib gəlsə, EAK ən çətin dövrlərlə üzləşəcək.

V.VƏLİYEV