Ən iri məməli, güclü yaddaşa sahib heyvan və ən böyük beyini olan canlı Fillər haqqında bilmədiklərimiz Maraqlı KONKRET

Dünyanın ən iri canlılarından biri fillərin güclü yaddaşa sahib olduğu müəyyən edilib. Uzun illər keçsə də, fil öz qohumlarını xatırlayır. Bu heyvanlar yalnız öz xatirələrinə əsaslanaraq su mənbələrini tapa bilirlər. Tədqiqatçılar filin yaddaşının nə qədər yaxşı olduğunu müəyyən etmək üçün GPS ötürücülərindən istifadə ediblər. Onlar  fillərin yaddaşını təhlil etmək qərarına gəliblər. Məlum olub ki, 50 km-lik məsafə qət edən heyvanlar birbaşa  su mənbələrinə gedir. Eyni zamanda onlar hərəkətlərini tənzimləyirlər.

Geniş müşahidələr təsdiq edib ki, fil ona edilən təhqirləri də xatırlayır və onu incidən insanlara qarşı uzun müddət kin saxlayır. Məsələn, Afrika filləri üzərində aparılan bir araşdırma, heyvanların yaxınlıqdakı Masai qəbiləsinin üzvlərinin geyindiyi paltarın görünüşünə və qoxusuna mənfi reaksiya verdiyini müəyyən edib. Bəzi müşahidələr isə fillərin bir zamanlar onlarla pis rəftar edən təlimçiləri və sahiblərini illər sonra da xatırladığını göstərir. Eynilə, elm adamları Uqandada kəndlərə dağıdıcı fil basqınlarını travma sonrası stress pozğunluğunun bir forması ilə əlaqələndirdilər. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, fillərin kəndlərə hücum etməsi yerli əhalinin kiçik fil balalarını  ailələrindən zorla ayırmasından sonra baş verib.

Fillər düşündüyümüzdən də daha ağıllı məməlilərdir. Təbiətdə onlar yetkin qadınların və ya matriarxların başçılıq etdiyi rəsmi ailə strukturlarını izləyirlər. Gənc fillər heç vaxt analarını tərk etmir, sonradan ailələr yaradırlar. Erkək nəsillər ailəni təxminən 14 yaşında və ya cinsi yetkinliyə çatdıqda tərk edirlər. Beləliklə, gənc kişilər vaxtaşırı cütləşən digər erkək fillərdən ibarət qruplara qoşulurlar. Quraqlıq zamanı dişilərdən və onların övladlarından ibarət çoxlu fil ailələri bir araya gələrək bağ qrupları yaratmaq və ehtiyat mübadiləsi apara bilərlər. Bu təmas formaları ilə fillər bir-biri ilə vuruşmamaq üçün bir çox ünsiyyət üsullarına malikdirlər.

Fil sinir sistemi

Bəs heyvanların sinir sistemi necə işləyir? Bir filin beyni onun funksionallığının əsasını görmək üçün təhlil edilməlidir. Elm adamları fillərin intellektini dəqiq ölçə bilməyiblər. Bununla belə, ekspertlər onilliklər ərzində paxidermlərin davranışını müşahidə etmiş və onların heyvanlar aləmində ən ağıllı canlılar arasında olduğu qənaətinə gəliblər.

Fillər bütün məməlilər arasında ən böyük beyinə sahibdirlər. Yetkinlərdə onun çəkisi 4,7 kq-dır. Beynin yalnız ölçüsünə görə nə qədər səmərəli işlədiyini mühakimə etmək mümkün olmasa da, fillərin yaddaşının keyfiyyəti ilə bağlı layiqli bir təxmin təklif etmək və ipuçları vermək mümkündür.

Heyvan intellektini qiymətləndirməyin ümumi üsullarından biri ensefalizasiya faktoruna (EQ) əsaslanır. Ekvalayzer heyvanın beyninin həqiqi ölçüsünü onun bədən kütləsinə nisbətən hesablanmış ölçüsü ilə müqayisə edir. Bu ölçməni daha yaxşı başa düşmək üçün bir alma və avokado haqqında düşünün. Hər iki meyvə nisbətən eyni ölçüdədir. Amma almanın  toxumları kiçik, avokadonunki isə qolf topuna bənzəyir.

Belə çıxır ki, beynin bədən çəkisinə nisbəti nə qədər kiçik olarsa (alma nümunəsini xatırlayın), heyvan daha ağıllıdır və əksinə. Məsələn, insanların orta EQ-su 7-dən yuxarıdır, donuzlarda isə təxminən 0,27-dir.

Müqayisə üçün, şimpanzelərin EQ 2,5-dir. Sürülərin lideri dişi fillər erkəklərdən daha yüksək EQ-ya malikdirlər. Bu, yəqin ki, heyvan sürülərinin matriarxal sosial quruluşu ilə əlaqədardır.

Tədqiqatlar həmçinin göstərib ki, yaşlı dişi fildə üstün yaddaş əlamətləri var ki, bu da ona sürünü  təhlükə barədə xəbərdar etmək və ya köhnə qidalanma sahəsini tanımaq imkanı verir.

Filin beyninin qoxudan məsul olan sahəsi

Filin beyninin qoxu və ya qoxu ilə əlaqəli sahəsi heyvanın digər hissləri ilə müqayisədə son dərəcə inkişaf edib. Fillər, uzun illər ayrı yaşasalar belə, otuz yaxın qohum dişinin sidik qoxularını ayırd edə bilirlər. Bu xüsusiyyət fillərin böyük məkanlarda səyahət edərkən bir yerdə qalmasına kömək edir. Bu zaman sidik identifikasiya nişanı kimi istifadə olunur.

Fillərin utilitar yaddaşları heyvanlara mühüm sağ qalma məlumatlarını saxlamağa kömək etsə də, bu məməlilərə keçmişi xatırlamağa imkan verir. Fillər ölən qohumları üçün kədər əlamətləri nümayiş etdirir. Məsələn, ayaqları ilə meyitlərə yumşaq toxunur, gövdələri ilə bədənlərini sığallayırlar. Fərqli fərdlərin iştirak etdiyi təcrübədə bir qrup fil öz qohumuna məxsus sümük və dişlərə ən çox reaksiya verir.

Sağ qalmaq üçün kodlaşdırma

Bir filin yaddaşı indiyə qədər qarşılaşdığı  hadisələrin hər detalını saxlamır. Bunun əvəzinə beyin yaşamaq üçün lazım olanı kodlayır. Məsələn, beyin qidanın yerini və ailənin kimliyini ələ keçirir. Qısamüddətli yaddaşımız kimi, filin yaddaşı da məlumatları seçərək uzunmüddətli yaddaşımıza ötürür. Fillərin funksional yaddaşlarının məzmunu gələcək axtarış üçün saxlanılır.

Vəli Həsənoğlu,

KONKRET.az