Ərdoğanın Nyu York gündəliyi: Ankara Vaşinqton xəttində yenilənmə cəhdi

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Nyu-York səfəri sıradan protokol səfəri deyil. Bu, Ankara-Vaşinqton münasibətlərində yeni parametrlər axtarışının real sınaq meydanıdır.

Tərəflər uzun müddətdir strateji müttəfiqdir, lakin Suriya siyasəti, müdafiə sənayesi və sanksiya rejimləri ətrafında yığılan ziddiyyətlər əlaqələrin ritmini aşağı salıb. İndi həm qlobal təlatümlər, həm də regional şaxələnmələr fonunda Türkiyə-ABŞ əməkdaşlığı yenidən kalibrləməklə iki nəticəni hədəfləyir: iqtisadi-texnoloji tərəfdaşlığı dərinləşdirmək və təhlükəsizlik arxitekturasında öz prioritetlərini qəbul etdirmək.

Səfərin görünən hissəsində müdafiə sənayesi xətti önə çıxır. Türkiyənin F-16 modernləşdirməsi, avionika və mühərrik komponentlərində təchizat ardıcıllığı, eyni zamanda birgə istehsal və texnologiya transferinə dair çərçivələr masadadır. Vaşinqton üçün bu danışıqlar NATO-nun cənub cinahının inteqrasiyası, Aralıq dənizi və Qara dəniz əməliyyatlarında uyğunluğun qorunması baxımından dəyər daşıyır. Ankara isə öz hava qalxanını gücləndirərkən sanksiya təzyiqlərinin yüngülləşməsini, ixrac nəzarətlərinin proqnozlaşdırıla bilən rejimə salınmasını və yerli müdafiə ekosisteminin qlobal zəncirlərə daha çox bağlanmasını gözləyir. Bu texniki gündəmin arxasında siyasi mübadilə məntiqi dayanır: Türkiyə regional sabitlikdə oynadığı rolu artırdıqca, ABŞ Ankara ilə “riskləri idarə olunan” modelə qayıtmağa meyllənir.

İqtisadi ölçü də az önəmli deyil. Yaşıl keçid, enerji səmərəliliyi, kritik xammallar və yarımkeçiricilər kimi sahələrdə Türkiyənin istehsal mərkəzi və tranzit qovşağı kimi yüksəlməsi Vaşinqtonun diversifikasiya strategiyası ilə kəsişir. Nyu-York platforması maliyyə institutları və iri fondlarla təmaslar üçün əlverişli məkandır; burada “siyasi riskin endirilməsi” mesajı verilsə, Türkiyəyə yönələn investisiya gözləntiləri artar. Paralel olaraq, rəqəmsal ticarət, süni intellekt tənzimləmələri və kiber-təhlükəsizlik üzrə normativ uyğunlaşma danışıqları tərəflərin uzunmüddətli bağlanmasını gücləndirə bilər.

Suriya, İraq və Şərqi Aralıq dənizi başlıqları səfərin təhlükəsizlik qatını formalaşdırır. Ankara PYD/YPG xətlərinin silahlandırılmasının dayandırılmasını, sərhədin cənubunda “uzunmüddətli təhdid zonası”nın aradan qaldırılmasını və terrorla mübarizədə əməli koordinasiyanı tələb edir. Vaşinqton isə humanitar gündəliyi, qaçqın axınlarını və Rusiya-İran təsirinin məhdudlaşdırılmasını önə çəkir. Yaxın Şərq böhranlarında Türkiyənin vasitəçilik imkanları - Qətər, Misir və digər kanallarla əlaqələr - ABŞ üçün də faydalı görünür. O halda Ankara siyasi kapitalını konkret təhlükəsizlik təminatlarına çevirməyə çalışacaq.

Cənubi Qafqaz baxımından Nyu-York səfəri bir neçə dolayı siqnal yaradır. Türkiyənin regionda sülh gündəliyini dəstəkləyən mövqeyi, Azərbaycanla hərbi-siyasi sinxronizasiyası və “Orta Dəhliz” layihələrinin irəliləməsi Vaşinqtonun Avrasiya bağlantı strategiyası ilə üst-üstə düşür. Bu üst-üstə düşmə Ermənistan-Türkiyə normallaşması, sərhədlərin açılması və kommunikasiya xətlərinin mərhələli işə salınması baxımından hərəkət imkanı yarada bilər. Əgər ABŞ regionda ədalətli balansçı rolunu təsdiqləsə, Bakı-İrəvan danışıqlarında praktiki mərhələlər - delimitasiya-demarkasiya, logistik marşrutların təhlükəsizlik protokolları, iqtisadi paketlər-sürət qazana bilər. Əks halda, Qafqazda geosiyasi rəqabətin sərtləşməsi, sanksiya və təzyiq alətlərinin artması ehtiyatlılığı gücləndirər, tərəfləri yenidən “sıfır cəmi” davranışına qaytarar.

Səfərin pərdəarxasında qarşılıqlı “qırmızı xətlər”in sınağı var. Ankara ikinci dərəcəli sanksiya risklərinin idarəsini, maliyyə kanallarının açıq qalmasını və müdafiə alışlarında uzunmüddətli öhdəliklərin rəsmiləşməsini istəyir. Vaşinqton isə Türkiyənin NATO daxilində koordinasiya dərəcəsini, Rusiya və İranla münasibətlərin “oynaq zonaları”nı və regional əməliyyatlarda proqnozlaşdırıla bilən davranışını ölçür. Hər iki tərəf üçün minimum nəticə mexanizmlərin bərpası və dialoqun fasiləsizliyidir. Maksimum nəticə isə iqtisadi-texnoloji əməkdaşlıqda sıçrayış və təhlükəsizlik mühitində qarşılıqlı təminatlar paketi ola bilər.

Nəticə etibarilə, Ərdoğanın Nyu-York gündəliyi bir neçə xətt üzrə həm Türkiyə-ABŞ münasibətlərini, həm də Cənubi Qafqaz dinamikasını tənzimləyə biləcək siqnallar daşıyır. Əgər tərəflər “reallıqlar üzərində bazarlıq” modelini seçib ikitərəfli anlaşmaları konkret vaxt cədvəllərinə bağlaya bilsələr, Ankara-Vaşinqton xətti normallaşma trayektoriyasına qayıdar. Bu trayektoriya regiona da ötürülər: Bakı-İrəvan prosesində texniki paketlərin irəliləməsi, iqtisadi-nəqliyyat bağlarının güclənməsi və ümumən risklərin idarəsi üçün əlavə siyasi iradə formalaşar. Əksinə, əgər gündəm simvolik bəyanatlarla kifayətlənərsə, qlobal qeyri-müəyyənliklər fonunda həm ikitərəfli münasibətlər, həm də Cənubi Qafqazda sülh pəncərəsi daralar. Bu baxımdan Nyu-York səfəri daha çox “çəki mərkəzlərini” yenidən ölçən bir stress-test kimidir: nəticəni təkcə danışıqlar masası deyil, tərəflərin sonrakı addımları müəyyən edəcək.

Ruslan Zəngəzur