Gələcəyin yaşayış konsepsiyası: Üzən şəhərlər belə olacaq FOTO/VİDEO

Üzən şəhərlər və süni ada layihələri son illərdə ekologiya və şəhərsalma baxımından diqqət çəkən ciddi məsələlərdən biridir. Bu cür layihələr əsasən okeanlarda və ya dəniz sahillərində yerləşən şəhərləri və ya əraziləri suda üzərək inşa etməyi nəzərdə tutur. Nümunə üçün qeyd edək ki, Fransız Polineziyasında “Üzən Ada” (“Floating Island”) layihəsi bu tip layihələrə marağı artıran nümunələrdən biridir.

Bu layihə Fransız Polineziyasının “Tetiaroa” adası ətrafında həyata keçirilməkdədir. Məqsəd, okean mühitində davamlı şəhərlər qurmaqdır. Layihənin arxasında əsasən ekologiya və davamlılıq durur. Adada yerləşəcək şəhərlər, günəş və külək enerjisindən istifadə edərək təmiz enerji ilə işləyəcəkdir. Eyni zamanda, bu adalar özləri öz-özünə su təchizatı və əkinçilik kimi imkanlara sahib olmağı hədəfləyir.

Fransız Polineziyasından başqa, bəzi digər ölkələr də üzən şəhər layihələrini tədqiq edir və ya həyata keçirirlər. Məsələn, Hollandiya, su səviyyəsinin yüksək olduğu və torpaqların çox hissəsinin dəniz səviyyəsindən aşağı olduğu üçün su üzərində yaşayış və infrastruktur inkişafı sahəsində təcrübəyə sahibdir. 2017-ci ildə Hollandiya “Floating Piers” adlanan bir layihəyə start vermişdir. Bu layihədə su üzərində yer alan evlər və yaşayış sahələri dizayn edilmişdi. Hollandiya hökuməti və yerli icmalar suyun üzərində evlərin qurulması və bu cür layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı araşdırmalar aparır.

“Süni Ada layihəsi”nə gəlincə, bu layihədə Hollandiya, su üzərindəki sahələrdə yaşayış və iş sahələri qurmağı planlaşdırır. Sözügedən layihə, həmçinin ekoloji balansı qorumaq məqsədilə təmiz enerji, suyun təkrar istifadəsi və yerli bitki örtüyü kimi davamlılıq prinsiplərinə əsaslanır.

Bu sahədə Sinqapur təcrübəsi də diqqəti cəlb edir. Belə ki, ölkə urbanizasiya və məkanın optimallaşdırılması sahəsində bir çox innovativ yanaşmalara sahibdir. Şəhər, qlobal istiləşmənin təsirlərinə qarşı öz infrastrukturunu gücləndirmək məqsədilə üzən şəhər konseptini tətbiq etməyi düşünür. Sinqapurda hələ tam olaraq həyata keçirilmiş bir layihə olmasa da, bu sahədə bir çox tədqiqat və planlar mövcuddur. Sinqapurda, həmçinin yeni adaların yaradılması və yerli ekosistemin qorunması üçün süni adaların inşası ilə bağlı layihələrə də yer verilir. Bu layihələrdə, suyun üzərindəki yaşayış sahələri və sosial infrastruktur nəzərdə tutulur.

Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə gəldikdə, bu ölkə Dubay yaxınlığında yerləşən “The World Islands” adlı süni ada layihəsini həyata keçirmişdir. Bir çoxlarına məlum olduğu kimi layihədə dünya xəritəsi əsasında dizayn edilmiş süni adalar qurulmuş və burada lüks yaşayış sahələri və istirahət zonaları yaradılmışdır. Bu, böyük ölçüdə üzən adalara bənzəyən süni adaların inşası sahəsində böyük bir təcrübə təqdim edir. Qeyd edək ki, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri suyun üzərində şəhər inşa etmək üçün müxtəlif layihələr üzərində də işləyir. Bu zaman isə ekologiya və davamlılıq prinsipləri ön planda tutulur.

Yaponiya, artan əhali və məkan çatışmazlığı səbəbindən okean üzərində yaşayış sahələrinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı tədqiqatlar aparır. Ölkə, eyni zamanda dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi səbəbindən suyun üzərində evlər və şəhərlər qurmağı planlaşdıran layihələr üzərində çalışır.

Qeyd edək ki, Yaponiya, həmçinin dəniz üzərində yerləşən havalimanları və digər infrastruktur layihələri ilə tanınır. Bu layihələrdə suyun üzərində möhkəm və davamlı strukturların inşası mövcuddur.

Kamboca təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, ölkə böyük göllərin ətrafında yerləşən və evlərini su üzərində inşa edən bir neçə üzən kəndə ev sahibliyi edir. Bu kəndlərdə insanlar balıqçılıqla məşğul olur və suyun üzərindəki evlərə malikdirlər. Bu tip yaşayış sahələri, davamlı su ekosistemləri ilə yaşayış imkanlarını göstərir.

Avstraliya da suyun üzərində şəhər qurmaq və ya üzən evlər tikmək üçün müxtəlif layihələr üzərində işləyir. Xüsusilə, qlobal istiləşmə və artan əhali səbəbindən şəhərlərin su üzərində inşa edilməsi təcrübələri artır. Avstraliyanın Melbourne şəhərində bəzi üzən evlər və kiçik miqyaslı şəhər layihələri var.

Qətər, xüsusən suyun üzərində yerləşən lüks evlər və yaşayış sahələrinin tikintisinə maraq göstərir. Bu layihələrdə, həmçinin suyun üzərində yerləşən ticarət mərkəzləri və turizm obyektləri də nəzərdə tutulur.

Üzən şəhər layihələri hələ çox eksperimental və inkişaf mərhələsində olsa da, bu cür layihələrin gələcəkdə ətraf mühitin qorunması və urbanizasiya problemlərinin həlli üçün əhəmiyyətli olacağı gözlənilir. Bu layihələr həmçinin yeni həyat tərzləri, sosial struktur və iqtisadi inkişaf imkanları yaradır.

Əksər ölkələrin təcrübəsini ümumiləşdirdikdə, üzən şəhərlərin ümumi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik:

1. Süni ada platformaları – Üzən şəhərlərin su üzərindəki platformalarda qurulması və adətən modulyar strukturlardan ibarət olması nəzərdə tutulur.

2. Ekoloji davamlılıq – Layihələrdə ətraf mühitin qorunmasına xüsusi diqqət yetirilir. Günəş panelləri, külək turbinləri və suyun təkrar istifadə edilməsi kimi texnologiyaların tətbiq olunması planlaşdırılır.

3. Su ilə əlaqəli problemlər – Üzən şəhərlər, artan su səviyyəsi, daşqınlar və digər iqlim dəyişikliyi problemlərinə qarşı alternativ həllər təklif edir.

4. Sosial və iqtisadi inkişaf – Bu cür şəhərlər insanların həyat keyfiyyətini yüksəltməyi, yerli iqtisadiyyatı canlandırmağı və əhalinin sıx olduğu bölgələrdən uzaqlaşmaq istəyənlər üçün yeni imkanlar yaratmağı hədəfləyir.

Hazırda dünya təcrübəsində üzən şəhər layihələri təklif edən qurumlar və təsisatlar fəaliyyət göstərir. Məsələn, “The Seasteading Institute” adlı təşkilat okeanlarda yaşayan müstəqil üzən şəhərlər qurmağı təklif edir. “Seasteading” su üzərində yerləşən müstəqil cəmiyyətlər yaratmaq ideyasını irəli sürür. Bu cür şəhərlər indidən suyun üzərində sərbəst şəkildə üzə bilən və öz hökumət sisteminə sahib olacaq formada təsəvvür olunur.

Bu sahədə “Oceanix City” layihəsi də maraq doğurur. Belə ki, 2019-cu ildə BMT-nin və dizaynerlərdən ibarət qrupun birgə təşəbbüsü ilə inkişaf etdirilən adı çəkilən layihə, dünyadakı sıx əhalisi olan sahil şəhərlərinə alternativ bir həll yolu olaraq təklif edilmişdir. “Oceanix City” su üzərində sürətli bir şəkildə inşa edilə bilən modulyar şəhər konsepti təklif edir və bu şəhərlər 10,000 nəfərdən çox əhalini yerləşdirə bilər.

Düşünürük ki, üzən şəhərlər, gələcəkdə daha çox inkişaf edə və ekoloji, sosial və iqtisadi problemlərin həllində mühüm rol oynaya bilər. Təbii ki, bu layihələrin uğurlu olması üçün çoxsaylı texnoloji, hüquqi və iqtisadi məsələlərin həlli tələb olunur.

Təsadüfi deyil ki, Üzən şəhər layihələri gələcək urbanizasiya üçün ümidverici həll yolları təklif etsə də, onların həyata keçirilməsində bir sıra çətinliklər mövcuddur. Bu çətinliklər həm texniki, həm iqtisadi, həm də sosial və hüquqi sahələrdə özünü göstərir. Əsas çətinliklərə aşağıdakılar daxildir:

Texniki çətinliklər

Buraya başlıca olaraq konstruksiya və dayanıqlılığı aid edə bilərik. Belə ki, üzən platformaların dalğalar, fırtınalar və dəniz axınları kimi sərt okean şəraitlərinə qarşı davamlı olması böyük texnoloji bilik və maliyyə tələb edir. Bu strukturların uzunmüddətli stabilliyini təmin etmək asan deyil.

Digər tərəfdən enerji təchizatı da texniki çətinliklər içərisində yer alır. Çünki belə şəhərlərin davamlı işləməsi üçün təmiz və kifayət qədər enerji mənbələrinin (günəş, külək, su enerjisi) təmin edilməsi vacibdir. Bunu təmin etmək isə qəliz məsələdir.

Təchizat və logistika probleminə nəzər salsaq, suyun üzərində yerləşən şəhərlərə qida, su, tikinti materialları və digər lazımi ehtiyatların daşınmasının çətin və bahalı ola biləcəyini görə bilərik.

Tullantıların idarə edilməsi də başqa bir çətinlikdir. Çünki Üzən şəhərlərdə tullantıların təkrar emalı və idarə edilməsi ciddi problemlər yarada bilər. Bu, ətraf mühitin qorunması üçün xüsusi həllər tələb edir.

Ekoloji problemlər

Qeyd edək ki, bu layihələrin həyata keçirilməsi dəniz ekosistemlərinə mənfi təsir göstərə bilər. Üzən platformalar dəniz canlılarının yaşayış mühitini məhv edə və ya dəyişdirə bilər.

Tullantıların düzgün idarə edilməməsi və texniki nasazlıqlar hətta suyun çirklənməsinə belə səbəb ola bilər.

Bu cür layihələrin inşası və saxlanılması zamanı əhəmiyyətli miqdarda karbon emissiyasının yarana bilməsi risqi isə gözlənilə bilən təhlükələrdəndir.

İqtisadi problemlər

Üzən şəhərlərin layihələndirilməsi, tikintisi və saxlanması çox böyük maliyyə yatırımı tələb edir. Bu, layihənin yalnız varlı şəxslər və dövlətlər üçün əlçatan olması riskini yaradır.

Üzən şəhərlər uzunmüddətli iqtisadi gəlir gətirə bilməzsə, onların maliyyə baxımından dayanıqlı olmayacağı fikrini yürüdə bilərik.

Bundan başqa, Üzən şəhərlərin təbii fəlakətlər və ya texniki problemlər səbəbindən məhv olma riskini sığortalamaq bahalı və çətin ola bilər.

Hüquqi və idarəetmə problemləri

Üzən şəhərlərin beynəlxalq sularda yerləşməsi onların hüquqi statusunu müəyyən etməyi çətinləşdirir. Bu da öz növbəsində “Bu şəhərlər hansı ölkənin yurisdiksiyasına tabe olacaq?”, “Onlar müstəqil dövlət olaraq tanına bilərlərmi?” kimi cavablandırılması tələb olunan çoxsaylı hüquqi sualları meydana çıxarır.

Üzən şəhərlərdə tətbiq olunacaq vergi və hüquqi rejimlər haqqında konsensus əldə etmək məsələləri də gələcəkdə çətinliklər yaradan başqa problemlərdəndir.

Bundan başqa, bu şəhərlərdə torpaq və digər mülklərin mülkiyyət hüquqlarını müəyyənləşdirmək üçün yeni qaydalar yaradılmalıdır.

Sosial və mədəni problemlər

Üzən şəhərlər uzaq və təcrid olunmuş ərazilərdə yerləşə bilər ki, bu da orada yaşayanların sosial əlaqələrini məhdudlaşdıra bilər. Yüksək maliyyə tələbləri səbəbindən üzən şəhərlər yalnız zəngin insanlar üçün əlçatan ola bilər, bu da sosial ədalətsizliyə səbəb ola bilər. Eləcə də İnsanlar suyun üzərindəki həyatın texniki və mədəni aspektlərinə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkə bilərlər.

Təhlükəsizlik və təbii fəlakət riskləri

Ən başlıca qorxu tsunami, qasırğa və digər təbii fəlakətlərin üzən şəhərləri məhv edə biləcəyi ilə bağlıdır..

Üzən şəhərlərdə istifadə olunan texnologiyalar kibercinayətlər üçün həssas ola bilər.

Üzən şəhərlər beynəlxalq sularda yerləşdikləri üçün dəniz quldurluğu və ya başqa münaqişələr üçün hədəf ola bilərlər.

Lakim bu çətinliklərə baxmayaraq, texnologiyanın və hüquqi çərçivələrin inkişafı ilə üzən şəhərlər gələcəkdə daha real və tətbiq edilə bilən bir həll yoluna çevrilə bilər

Yunis Xəlilov

Naxçıvan Dövlət Universitetinin “Ümumi Hüquq” kafedrasının müəllimi, hüquqşünas