Gənclər siyasəti və ictimaiyyətlə əlaqələr: Qlobal çağırışlar Azərbaycan nümunəsi

Müasir dövrdə gənclər siyasəti və ictimaiyyətlə əlaqələr hər bir dövlətin sosial, iqtisadi və siyasi inkişafının ən vacib istiqamətlərindən biri hesab olunur. Gənclərin cəmiyyətin gələcəyi kimi qəbul olunması onların qarşılaşdığı problemlərin qlobal çağırışlar kontekstində araşdırılmasını və həll yollarının müəyyən edilməsini zəruri edir. Azərbaycan kontekstində bu məsələlər daim diqqət mərkəzindədir. 

Müstəqillikəldə ediləndən sonra ölkəmizdə gənclər siyasəti dövlət səviyyəsində prioritet sahələrdən biri elan edilib. Onlara hərtərəfli qayğı göstərilir, etimad olunur və münbit şərait yaradılır. Amma qlobal tendensiyalar və yerli reallıqlar gəncləri müəyyən mənada sınaqlara çəkir, bəzi maneələr yaradır. Məsələn, əmək bazarında təcrübə tələbi gənclərin işə düzəlməsini çətinləşdirir; bu, yalnız fərdi deyil, həm də dövlətin iqtisadi inkişafına təsir edən amildir. Digər tərəfdən, ailə institutunda baş verən dəyişikliklər, boşanmaların artması və sosial sabitliyin zəifləməsi gənclərin psixoloji və sosial rifahına mənfi təsir göstərir. Xüsusilə rayon yerlərində təhsildən yayınma hallarının davam etməsi və qızların erkən nikaha cəlb olunması gənclərin hüquqlarının qorunması məsələsini gündəmdə saxlayır.

Əsas problemlər: Gənclərin məşğulluğu və “təcrübə tələb olunur” problemləri

Müasir əmək bazarının ən aktual problemlərindən biri gənclərin işə qəbul zamanı qarşılaşdıqları “təcrübə tələb olunur” baryeridir. Giriş səviyyəli vakansiyaların belə əvvəlcədən müəyyən iş təcrübəsi şərti ilə elan edilməsi yeni məzunların iş tapmaq imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırır. Bu, paradoksal bir vəziyyət yaradır: gənclər iş tapmaq üçün təcrübəyə ehtiyac duyurlar, lakin təcrübə qazanmaq üçün işə qəbul edilməlidirlər. Nəticədə iş axtaran gənclər dövrəvi çətinliklərlə üzləşir, uzun müddət işsiz qalır və bu da onların sosial adaptasiyasına mənfi təsir göstərir. Azərbaycan kontekstində bu problem xüsusilə aktuallıq kəsb edir. Son illərdə ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrini bitirən gənclərin sayı artsa da, əmək bazarının tələbləri ilə təhsil sistemində verilən bilik və bacarıqlar arasında hələ də ciddi uyğunsuzluqlar qalmaqdadır. Universitetlərdə nəzəri biliklərin üstünlük təşkil etməsi, praktiki təlimlərin isə kifayət qədər zəif olması məzunların əmək bazarına hazır vəziyyətdə çıxmasına mane olur. Təhsil diplomlarının “akademik inflyasiyası” da bu prosesi dərinləşdirir. Belə ki, ali təhsil diplomu artıq özlüyündə əmək bazarına daxil olmaq üçün kifayət etmir; işəgötürənlər əlavə bacarıqlar, sertifikatlar və ən əsası, iş təcrübəsi tələb edirlər.

Nəticədə bir çox gənc işsiz qalır və ya qeyri-rəsmi məşğulluğa məcbur olur. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən, ölkədə gənclər arasında işsizlik göstəricisi ümumi əhali ilə müqayisədə yüksəkdir. Bununla yanaşı, gənclərin əhəmiyyətli hissəsi nə təhsil alan, nə işləyən, nə də təlim proqramlarında iştirak edən qrupa daxil olur. Bu isə həm sosial, həm də iqtisadi baxımdan dövlət üçün əlavə yük yaradır.

Bacarıq boşluqları və təhsilin uyğun gəlməməsi

Süni zəka, maşın öyrənməsi, avtomatlaşdırılmış proseslər kimi sahələrdə yeni texnoloji tələblər yaranır. İş yerlərinin bir qismi ənənəvi, rutin işlərdən ibarətdirsə, bu sahələr artıq maşın və proqramlar tərəfindən əvəzlənə bilər. Bu isə gənclər arasında rutin olmayan, analitik, texniki və yüksək bacarıq tələb edən sahələrə keçidi tələb edir.

Eyni zamanda, təhsil sistemi — orta məktəb və ali təhsil bu tələblərə tam cavab verə bilmir. Proqramlar çox zaman nəzəriyyə üzərində qurulur və praktik təcrübə, əmək bazarının konkret ehtiyacları hissəsi məhdud qalır. Bu boşluq gənclərin işə qəbulunu gecikdirir və ya onlar elə sahələrdə işləməyə məcbur qalırlar ki, orada tələb olunan bacarıqlara malik deyillər. Bu da həm məhsuldarlığa, həm də iqtisadi islahatların nəticəsinə mənfi təsir göstərir.

Bu da var ki, xaricdə təhsil və iş imkanları gənclər üçün cazibədar alternativlər yaratdığı üçün, ölkə daxilində yetərincə imkan olmadığı zaman gənclər ölkədən kənarda yaşamağı və işləməyi seçə bilərlər. Əgər diplom və ya xaricdə əldə olunan təcrübə ölkə sistemində tanınmırsa, gənclərin ölkəyə qayıdıb imkanlardan faydalanması çətinləşir.

Problemlərin iqtisadiyyata təsiri

Eyni zamanda, əgər gənclər iş tapmaqda çətinlik çəkirsə, ölkədə işsizliyin səviyyəsi yüksəlir. Bu isə dövlətin sosial xərclərini artırır, iqtisadi fəallığı azaldır və potensial insan kapitalının istifadəsini gecikdirir. Təcrübəsiz gənclər əmək bazarına səmərəli qatılmadıqda məhsuldarlıq azalır, innovasiya və yeni biznes təşəbbüsləri zəifləyir. Bu, ölkənin rəqabət qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. Bacarıq boşluqları iqtisadi artımı yavaşıdır, innovasiya potensialını məhdudlaşdırır və yüksək texnologiyalı sahələrdə milli rəqabət üstünlüyünü zəiflədir. Gənclərin beynəlxalq əmək bazarına inteqrasiya imkanlarının məhdud olması, Azərbaycanın qlobal iş və biznes şəbəkələrindən faydalanmasını çətinləşdirir. Xaricdə təcrübə qazanan gənclər ölkəyə geri dönmədikdə “beyin axını” problemi yaranır. Bu, həm işçi qüvvəsinin keyfiyyətini azaldır, həm də ölkənin innovasiya və texnoloji inkişaf imkanlarını məhdudlaşdırır. Beynəlxalq bazara inteqrasiya olunmayan əmək resursu, iqtisadi potensialın tam istifadəsini əngəlləyir.

Problemin  həlli üzrə təkliflər

Staj və internship proqramlarının genişləndirilməsi: Dövlət və özəl sektor birgə çalışaraq müxtəlif sahələrdə gənclərə praktik təcrübə qazandıran proqramlar təşkil edə bilər.

Gənclər üçün kiçik biznes və startap dəstəyi: Məşğulluq imkanları yaratmaq üçün dövlət və QHT-lər startap ideyaları və maliyyə dəstəyi verə bilər.

Təhsil proqramlarının yenilənməsi: Universitet və peşə təhsilində bazar tələblərinə uyğun müasir fənn və kurslar tətbiq edilməlidir 

Əmək bazarı məlumat bazalarının yaradılması: Dövlət və QHT-lər beynəlxalq iş imkanları, vakansiyalar və tələblər barədə məlumat platformaları yarada bilər.

Virtual əmək mübadiləsi: Gənclər fiziki olaraq xaricdə olmadan beynəlxalq şirkət və layihələrdə iştirak edə bilərlər.

Yekun olaraq qeyd edək ki, gənclər siyasəti yalnız sosial və hüquqi sahələrdə gənclərin rifahını təmin etməklə məhdudlaşmır; o, həm də ölkənin iqtisadi inkişafı və dayanıqlı gələcəyi üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir. Gənclər cəmiyyətin ən dinamik və çevik hissəsi olaraq həm fərdi, həm də kollektiv insan kapitalının əsas daşıyıcılarıdır. İnsan kapitalı nəzəriyyəsinə görə, bilik, bacarıq, təcrübə və sağlamlıq kimi elementlər ölkənin iqtisadi potensialını formalaşdırır. Bu baxımdan, gənclərin peşəkar bacarıqlarının inkişafı, əmək bazarına effektiv inteqrasiyası və innovativ təşəbbüslərdə iştirakı ölkənin uzunmüddətli iqtisadi artımını təmin edir.

Qlobal təcrübələr göstərir ki, əmək bazarının tələblərinə uyğun hazırlanan gənclər iqtisadi aktivliyə daha sürətlə qoşulur. Məsələn, Qərb ölkələrində “dual education” sistemləri və internship proqramları gənclərin iş təcrübəsi qazanmalarını və bazara daha rahat daxil olmalarını təmin edir. Eyni zamanda, UNICEF və UNESCO kimi beynəlxalq təşkilatlar uşaqların təhsildən yayındırılmasının qarşısını almaq, sosial dəstək mexanizmlərini gücləndirmək və erkən nikahlarla bağlı problemləri azaltmaq üçün proqramlar həyata keçirir.

Azərbaycanda da milli gənclər siyasətini qlobal çağırışlara uyğun şəkildə formalaşdıraraq, iqtisadiyyat və sosial rifahı bir-birinə bağlayan tədbirlər həyata keçirilir. Dövlət Gənclər proqramları çərçivəsində gənclərin staj və təcrübə proqramları vasitəsilə əmək bazarına inteqrasiyası, təhsil təşviqi ilə məktəbə davamiyyətin təmin olunması və erkən nikah kimi sosial problemlərin hüquqi və maarifləndirici yollarla həlli ölkənin insan kapitalını gücləndirir. Bu, eyni zamanda, gənclərin iqtisadi fəallığını artıraraq işsizliyin qarşısını alır və sosial gərginliyin azalmasına xidmət edir.

Beləliklə, gənclər siyasəti yalnız sosial rifah və hüquq sahəsində deyil, ölkənin iqtisadi inkişaf strategiyası ilə birbaşa bağlıdır. Gənclərin bacarıqlarının artırılması, əmək bazarına inteqrasiyası və sosial dəstəyin gücləndirilməsi milli iqtisadi potensialın optimallaşdırılmasını, innovasiya və rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini təmin edir. Bu yanaşma həm gənclərin fərdi inkişafına, həm də ölkənin uzunmüddətli iqtisadi və sosial stabilliyinə xidmət edir, Azərbaycan üçün dayanıqlı və strateji bir inkişaf mexanizmi yaradır.

Zakir MƏMMƏDLİ,

BDU-nun tələbəsi