İdarəolunan xaos: hibrid müharibə yeni qlobal strategiya kimi

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

XXI əsr təkcə yüksək texnologiyalar və rəqəmsal inqilab dövrü deyil, eyni zamanda mübarizənin yeni formasının - hibrid müharibələrin də dövrü oldu. BMT-nin kollektiv təhlükəsizlik sistemi kimi beynəlxalq normalar və mexanizmlər zəiflədikcə, getdikcə daha çox dövlət klassik beynəlxalq hüququn çərçivəsindən kənarda olan təsir vasitələrinə əl atır. Geosiyasi plüralizm, beynəlxalq institutların təsir gücünün azalması və lokal münaqişələrin çoxalması fonunda hibrid təhdidlər xüsusilə də kiçik və orta dövlətlərə qarşı yönəlmiş universal təzyiq və neytrallaşdırma alətinə çevrilib. Bu ölkələr isə çox vaxt bu cür təhdidlərə qarşı dayanıqlı cavab mexanizmlərinə malik deyillər.

Hazırda bu təhdidlər daha mürəkkəb və incə formalar alır: informasiya suverenliyinin sarsıdılması və kiberhücumlardan tutmuş, saxta QHT-lərdən istifadə, etnik azlıqların radikallaşdırılması, enerji marşrutlarına təzyiq və qlobal ticarət axınlarının manipulyasiyasınadək geniş spektrdə özünü göstərir. Bu mənzərədə Azərbaycan müxtəlif geosiyasi oyunçuların hibrid təzyiqlərinin mərkəzində olan ölkə kimi parlaq nümunədir.

Teorik-metodoloji baza: "hibrid təhdidlər" anlayışının təkamülü

Müasir diskursda "hibrid təhdid" anlayışı bir dövlətin siyasi sabitliyini, suverenliyini və bütövlüyünü sarsıtmağa yönəlmiş çoxşaxəli - hərbi, iqtisadi, kiber, informasiya, ideoloji və digər sahələrdə aparılan təsir tədbirləri kimi izah olunur. Bu termin geniş yayılmasını ilk dəfə 2006-cı ildə İsrailin "Hizbullah"a qarşı apardığı müharibə kontekstində, daha sonra isə NATO-nun strateji sənədlərində tapdı.

NATO-nun "Bi-SC Capstone Concept" (2010) konsepsiyasına əsasən, hibrid təhdid - düşmənin eyni əməliyyat məkanında hərbi, mülki, siyasi və iqtisadi vasitələri adaptiv şəkildə birləşdirərək həm ənənəvi, həm də qeyri-ənənəvi müharibə üsullarını tətbiq etmə qabiliyyətindən doğan çağırışdır. Bu təhdidlərin əsas xüsusiyyəti onların süni xarakter daşıması və strateji hədəflərə istiqamətlənməsidir: onlar əvvəlcədən planlaşdırılır, təşkil olunur və xarici dövlətin daxilində konkret məqsədlərə nail olmaq üçün yönləndirilir.

Geosiyasi transformasiya: qlobal vakuumda böyük güclərin oyunu

BMT-nin rolunun zəifləməsi
Dünya sabitliyinin universal hakimi kimi nəzərdə tutulan BMT bu gün effektivlik böhranı yaşayır. Təhlükəsizlik Şurasının mexanizmləri getdikcə daha çox veto hüququ ilə bloklanır, Baş Assambleya isə siyasi çəkisini itirir. Nəticədə yaranan boşluğu isə ən güclü aktorlar doldurur.

ABŞ-ın geosiyasi ambisiyaları
Birləşmiş Ştatlar getdikcə daha çox "idarəolunan xaos" strategiyasına - yüksək geosiyasi həssaslığa malik regionlara (Yaxın Şərq, Cənubi Qafqaz, Cənub-Şərqi Asiya) hibrid müdaxiləyə üstünlük verir. Burada rəngli inqilablar, sanksiyalarla təzyiq, rəqəmsal manipulyasiya və beynəlxalq QHT-lər vasitəsilə hakimiyyətin legitimliyini sarsıtmaq alətləri əsas yer tutur.

Çin: müharibəsiz ekspansiya
Çinin hibrid strategiyası daha çox iqtisadi xarakter daşıyır. "Bir kəmər - bir yol" təşəbbüsü kiber-kəşfiyyatla müşayiət olunur, investisiya layihələri ilə siyasi loyallığın satın alınması və bütöv regionların Çin infrastrukturundan asılı hala salınması baş verir. Eyni zamanda Pekin rəqəmsal məkanda da fəaldır - məlumatların toplanmasından tutmuş seçkilərə və ictimai rəylərə təsirədək geniş sahədə işləyir.

Rusiya: assimmetrik texnikanın ustası
Rusiya Federasiyası Şərqi Avropa (Gürcüstan, Ukrayna, Moldova) və Cənubi Qafqazda hibrid ssenarilərin tətbiqində öncüllərdən biridir. "Vətəndaş cəmiyyəti" təşkilatları vasitəsilə qeyri-sabitlik yaratmaq, etnik və dini ziddiyyətlərdən istifadə, informasiya sahəsinə nəzarət və daxili böhranların ixracı bu strategiyanın əsas komponentləridir.

Hibrid müharibənin alətləri: çoxsəviyyəli strategiya

Hibrid təhdidlərin təsnifatı:

Kiber təhdidlər - infrastruktur obyektlərinə hücumlar, məlumatların oğurlanması, seçki proseslərinə müdaxilə
İnformasiya müharibəsi - saxta xəbərlər, institutların nüfuzdan salınması, ictimai şüurun manipulyasiyası
Siyasi təxribat fəaliyyətləri - radikal müxalifət qruplarının dəstəklənməsi, QHT-lərin maliyyələşdirilməsi, beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə təzyiq
İqtisadi təzyiqlər - enerji qiymətlərində manipulyasiya, sanksiyaların tətbiqi, ticarət zəncirlərinin qırılması
Hərbi-assimmetrik fəaliyyətlər - özəl hərbi şirkətlər, vasitəçi silahlı qruplar, aşağı intensivlikli münaqişələr
Sosial parçalanma - miqrasiya axınlarından istifadə, sosial sabitsizlik ocaqlarının yaradılması
Etnodini təxribatlar - separatçı və ya radikal hərəkatların aktivləşdirilməsi, milli-etnik qarşıdurmaların dəstəklənməsi

Beynəlxalq institutlar: reaksiya və qarşı tədbirlər

2010-cu illərdən etibarən NATO və Aİ hibrid təhdidlərə sistemli yanaşma formalaşdırmağa başlayıblar. Bu məqsədlə bir sıra ixtisaslaşmış qurumlar yaradılıb:

Riqada Strateji Kommunikasiyalar Mərkəzi
Tallində Kiber Müdafiə Mərkəzi
Helsinkidə Hibrid Təhdidlərə Qarşı Mübarizə üzrə Avropa Mükəmməllik Mərkəzi (2017)

NATO "hibrid müdafiə" konsepsiyasını irəli sürür ki, bu da hərbi cavabla yanaşı, informasiya, iqtisadi və diplomatik tədbirləri də əhatə edir. Avropa İttifaqı isə tənzimləyici mexanizmlər formalaşdırır - kritik infrastrukturun və maliyyə sistemlərinin qorunması, çirkli pulların yuyulmasına və xarici seçki müdaxilələrinə qarşı tədbirlər daxil olmaqla.

Lakin bu tədbirlərin effektivliyi məhduddur - xüsusilə də Qərbin birbaşa yurisdiksiyasından kənarda qalan regionlarda, o cümlədən Cənubi Qafqazda.

Azərbaycana qarşı hibrid təhdidlər: xronologiya, təhlil, nümunələr

Geostrateji mövqe: həm imkan, həm həssaslıq

Azərbaycan - Şərq və Qərbin, Xəzər və Qafqazın kəsişməsində yerləşən ölkə olaraq - Avropanın enerji təhlükəsizliyində həlledici rol oynayır və Cənubi Qafqazın ən mühüm logistika mərkəzlərindən biridir. Bu strateji mövqe ölkəni həm beynəlxalq marağın, həm də müxtəlif güc mərkəzlərinin təzyiqinin obyektinə çevirir. Xüsusilə Qərb-Rusiya, Qərb-İran qarşıdurmasının dərinləşdiyi şəraitdə və Ermənistanla rəqabət kontekstində, hansı ki, Fransa və bəzi avrokrat dairələr tərəfindən açıq şəkildə dəstəklənir, Azərbaycan daha da həssas mövqeyə düşür.

Əsas hibrid təhdid mənbələri

1. Qərb mənşəli qeyri-hökumət təşkilatları
Bəzi beynəlxalq və regional QHT-lər Azərbaycanda "insan hüquqları" və ya "ekoloji məsələlər" pərdəsi altında fəaliyyət göstərsələr də, əslində etiraz potensialını formalaşdırmaq, daxili işlərə müdaxilə və ictimai rəyə təsir etmək məqsədi daşıyırlar.
Nümunə: TANAP və TAP kimi nəhəng infrastruktur layihələrinə qarşı "ekoloji ədalət" şüarı altında aparılan kampaniyaların fəallaşması.

2. İnformasiya kampaniyaları və qarayaxma
Freedom House, Human Rights Watch və digər qurumlar vasitəsilə beynəlxalq mediada Azərbaycan dövlətini nüfuzdan salmağa yönəlmiş materiallar ardıcıl şəkildə dərc olunur. Bu kampaniyalar əksər hallarda mühüm siyasi və ya iqtisadi hadisələrlə - xarici liderlərin səfərləri, seçkilər, beynəlxalq forumlarla - sinxronlaşdırılır.
Nümunə: COP29 sammiti ərəfəsində Azərbaycanın "ekoloji liderliyə yararsız diktatura" kimi təqdim olunduğu qarayaxma kampaniyası.

3. Kiber təhdidlər və infrastruktur hücumları
Xüsusən beynəlxalq danışıqlar və ya strateji sazişlərin imzalanması ərəfəsində dövlət qurumlarının informasiya sistemlərinə müdaxilə cəhdləri qeydə alınmışdır. Bu hücumların arxasında adətən qonşu ölkələrin kiber bölmələri və müəyyən güc mərkəzləri ilə bağlı transmilli haker qruplarının durduğu ehtimal olunur.

4. Etnodini təxribatlar
Azərbaycanı təzyiq altında saxlamaq məqsədilə beynəlxalq institutlarda erməni tematikasından istifadə olunur. "Erməni soyqırımı", "xristian abidələrinin dağıdılması", "Artsaxın blokadası" kimi saxta informasiyalarla Azərbaycanın "aqressor" obrazı yaradılır və diplomatik müstəvidə təzyiq mexanizminə çevrilir. Bu proses Avropa və ABŞ-da fəaliyyət göstərən erməni diasporasının təxribatları ilə müşayiət olunur.

5. Arxa cəbhənin sarsıdılması cəhdləri: gənclər və liberal qruplar
"Azad bloqqer"lərə dəstək, anti-hökumət təşəbbüslərin maliyyələşdirilməsi, "azad platformalar" yaradaraq hakimiyyətin legitimliyinə xələl gətirən fikirlərin təşviqi müşahidə olunur. Eyni zamanda gender, LGBT və digər "yeni" identikliklərin qabardılması ilə Azərbaycan cəmiyyətinin ənənəvi dəyərlər sistemi sarsıdılmağa çalışılır.

6. Enerji təzyiqləri
Azərbaycanın strateji enerji layihələrini - Cənub Qaz Dəhlizindən tutmuş Zəngəzur üzərindən keçəcək nəqliyyat marşrutlarınadək - sabotaj etmək və ya pozmaq üçün rəqib ölkələr və transmilliləşmiş şirkətlər tərəfindən müxtəlif vasitələrlə təzyiqlər həyata keçirilir.
Nümunə: Ermənistan Fransanın və Aİ daxilindəki müəyyən çevrələrin dəstəyi ilə "dünyanın kəsişməsi" adlı alternativ regional konsepsiyanı irəli sürür və bu vasitə ilə Zəngəzur dəhlizinin açılmasına mane olmaq istəyir.

Bu proseslərin fonunda Azərbaycan hibrid təhdidlərin real və sistemli hədəfinə çevrilmişdir. Növbəti mərhələdə qarşısıalınmaz nəticələrin baş verməməsi üçün həm milli səviyyədə müqavimət strategiyalarının təkmilləşdirilməsi, həm də regional və beynəlxalq dəstək mexanizmlərinin gücləndirilməsi zəruridir.

Konkret epizodlar və ssenarilər

2020-2023: Azərbaycanın nüfuzuna zərbə vurmaq məqsədilə Fransadakı bəzi siyasi dairələrin və erməni lobbisinin Aİ və YUNESKO strukturlarında aktivləşməsi.
2022: Azərbaycanın Avropaya qaz ixracına dair yeni müqavilələrə imza atmaq ərəfəsində enerji şirkətlərinə qarşı həyata keçirilmiş hədəfli kiberhücumlar.
2023-2024: COP29 sammitinə hazırlıq fonunda Azərbaycana qarşı genişmiqyaslı qarayaxma kampaniyalarının aparılması. Bu proses saxta ekoloji QHT-lər və Qərbdəki "insan haqları" institutları şəbəkələri vasitəsilə koordinasiya olunub.
2024: "Talış kartı"nın dövriyyəyə buraxılması və Azərbaycanın cənub bölgəsində etnik ziddiyyətlərin qızışdırılmasına yönəlmiş cəhdlər.

Reaksiya və qarşı tədbirlər: dayanıqlıq strategiyaları

Dövlət səviyyəsində tədbirlər

Kiber təhdidlərə cavab üçün vahid cavab mərkəzlərinin yaradılması, xüsusilə Türkiyə və İsraillə əməkdaşlıq çərçivəsində.
Xarici QHT-lərin fəaliyyətinin sərt qanunvericiliklə tənzimlənməsi.
İnformasiyaya əvvəlcədən cavab mexanizmləri və gənclərlə məqsədyönlü kommunikasiya işinin qurulması.
Müstəqil ekspert mühitinin və tədqiqat institutlarının (think tank) inkişaf etdirilməsi.
Azərbaycanın beynəlxalq müstəvidə rəsmi mövqelərinin fəal şəkildə təşviqi - XİN, diaspor və informasiya platformaları vasitəsilə.

Müttəfiqlərin dəstəyi

Türkiyə - təhlükəsizlik, informasiya suverenliyi və müdafiə sahələrində sıx koordinasiya.
Pakistan, Özbəkistan, Qazaxıstan - beynəlxalq təşkilatlarda siyasi və diplomatik dəstək.
İsrail - təhlükəsizlik, kəşfiyyat və kibertəhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq.

Çağırışlar, gələcək ssenarilər, tövsiyələr

Əsas çağırışlar:

Hibrid hücumların texnoloji səviyyəsinin yüksəlməsi
Xarici təsir altında cəmiyyətlə dövlət arasında uçurumun dərinləşdirilməsi
Qərb media və institutlarında süni konsensus yaradılaraq beynəlxalq təcrid siyasəti

Gələcək ssenarilər:

Eskalasiya ssenarisi - "demokratiya-ekologiya-insan hüquqları" adı altında Bakıya təzyiqlərin artırılması və eyni zamanda daxildə narazılıq ocaqlarının fəallaşdırılması.
Dayanıqlıq ssenarisi - daxili suverenliyin gücləndirilməsi, alternativ alyansların və informasiya təşəbbüslərinin işə salınması, Qlobal Cənubla inteqrasiyanın dərinləşdirilməsi.
Qarşı tədbir ssenarisi - Türkiyə, Mərkəzi Asiya ölkələri və potensial olaraq Afrika və Latın Amerikası dövlətlərinin iştirakı ilə hibrid təhdidlərə qarşı regional platformanın yaradılması.

Tövsiyələr:

Riqadakı modelə bənzər Strateji Kommunikasiyalar üzrə Milli Mərkəzin yaradılması.
Kiber və informasiya təhdidlərinə qarşı beynəlxalq koalisiyalarda iştirakın genişləndirilməsi.
Təhsil, media savadlılığı və mədəni təhlükəsizlik vasitəsilə dayanıqlı cəmiyyətin formalaşdırılması.
Hibrid müdafiə konsepsiyalarının hərbi doktrina və xarici siyasət strategiyasına inteqrasiyası.
Şərq və Qlobal Cənuba əsaslanan enerji və nəqliyyat diplomatiyasının genişləndirilməsi.

Hibrid təhdidlər - istisna deyil, qlobal qarşıdurmanın yeni və daimi normasıdır. Artıq BMT, ATƏT və beynəlxalq hüquq kimi ənənəvi nəzarət mexanizmlərinin təsiri azalır. Bu dünyada yalnız adaptasiya qabiliyyəti olan, yeni alyanslar qura bilən və konsolidasiya yolu ilə dayanıqlıq təmin edən dövlətlər mövcudluğunu qoruyur.

Azərbaycan - sərhəd və keçid dövləti olaraq - passiv müdafiə ilə kifayətlənməməli, hibrid diplomatiya, hibrid kimlik və hibrid müdafiə anlayışlarına əsaslanan proaktiv qarşıdurma strategiyası qurmalıdır. Dövlətin resursları bir mərkəzdə cəmləmə bacarığı, suveren məkanı qoruma iradəsi və milli təhlükəsizlik memarlığını özünün inşa etməsi XXI əsrdə Azərbaycanın müstəqilliyini və beynəlxalq təsir imkanlarını qoruyub saxlamasının başlıca şərtidir.

Milli.Az