İlisu çeşməli sulu dağlar

Azərbaycanın əsrarəngiz təbiətli qədim yayayış məskənlərindən biri də Qax rayonunun İlisu kəndidir. Əsası hələ XIII əsrdə qoyulan bu yaşayış məntəqəsi öz gözəl mənzərələri, şəfalı bulaqları ilə tanınır.

Böyük Qafqazın cənub yamaclarının flora və faunası çox zəngindir. Bu təbii sərvəti qoruyub gələcək nəsillərə ötürmək üçün Azərbaycan hökumətinin 20 fevral 1987-ci il tarixli qərarı ilə 9 min 45 hektar ərazidə İlisu Dövlət Təbiət Qoruğu yaradılmışdır. 2003-cü ildə qoruğun ərazisi genişləndirilərək 17 min 381 hektara çatdırılmışdır.

Qoruqda havanın orta illik temperaturu 5–12 dərəcə arasında tərəddüd edir. Hündürlüyə qalxdıqca yağıntının miqdarı 920 millimetrdən 1400 millimetrə qədər artır. İlisu qoruğunun ərazisində dağ-çəmən, dağ-çəmən-meşə, qonur dağ-meşə, çürüntülü-karbonatlı dağ-meşə və qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmışdır.

Burada endemik, nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan bitki növləri çoxdur. Ərazidə Şərq fıstığı, Qafqaz vələsi, Şərq palıdı, Litvinov tozağacı, Trautvetter ağcaqayını, kollardan quşarmudu, itburnu, böyürtkən, dovşanalması, topulqa, yabanı gilas, zoğal, moruq və s. bitkilər yayılmışdır. Giləmeyvəli qaraçöhrə və Radde ağcaqayını Azərbaycanın “Qırmızı Kitabı”na daxil edilmişdir.

Qoruğun ərazisində 35 növ məməli heyvan yaşayır: nəcib maral, Avropa cüyürü, köpgər, Şərqi Qafqaz turu, çöl donuzu, qonur ayı, boz canavar, adi tülkü, Avropa vaşaqı, daşlıq və meşə dələsi, qaraquyruq gəlincik, adi porsuq, Amerika yenotu, meşə pişiyi, boz dovşan, adi və meşə süleysini, ağdiş, qonurdiş, kirpilər, nalburunlar və sair.

Ərazidə sürünənlərin isə 12 növü yaşayır. Onların 7-si kərtənkələlərə, 3-ü təlxələrə, 1-i adi ilanlara, 1-i isə koramallara aiddir. Burada suda - quruda yaşayanların 5 növü yayılmışdır. Quşların isə 11 dəstəyə aid olan 90-a qədər növü yayılmışdır. Onların təxminən 60-ı sərçəkimilər dəstəsinə aiddir.

Çaylarda qızılxallı çoxdur. Digər balıqlardan isə şərq qışovçusuna, Kür şirbitinə və Kür xramulyasına rast gəlinir ki, onlar da yalnız qoruğun aşağı sərhədindən keçən Kürmükçayda məskunlaşmışdır.

Qonşu Dağıstan ellərinə gedən karvan yolları vaxtilə məhz buradan keçirdi. İlisu turistlərin ən sevimli istirahət yerlərindən biridir. 2002-ci ildə burada İlisu dövlət tarix-mədəniyyət muzeyi yaradılmışdır.

İlisunun özəlliyi həm də ərazidə bir çox səfalı bulaqların olması ilə bağlıdır. Onlardan daha məşhur olanı Beşbulaqdır. Yerli ustalar kəsmə çay daşından səliqəli bulaq kompleksi yaradıblar. Su divarda qoyulmuş beş borudan axıb töküldüyündən bura “Beşbulaq” adlanır.

Bulaq İlisunun düz mərkəzində yerləşir. 1863-cü ildə inşa edilmiş bulaq əsr yarım ərzində buz soyuqluğu, büllür şəffaflığı, gur suyu ilə İlisuya şan-şöhrət gətirib.

Deyilənlələ görə, tanınmış şair Əliağa Kürçaylı bu bulağın suyundan içəndən sonra çox ilhamlanaraq deyibdir:

Qovub bir-birini bu yerdə illər,
İnsanlar doğulub, dünyadan köçüb.
Sənin atan, baban, neçə nəsillər,
Dostum “Beşbulağ”ın suyundan içib…

Həqiqətən, bu tərəflərdə dağlar, meşələr, bulaqlar, xüsusilə, gözəldir! Təbii ki, bu yerlərin ən böyük sərvəti bu yurdun torpağa bağlı, yurd və əməksevər insanlarıdır!

Əziz oxucu, turist qardaşlarım və bacılarım! Yolunuz İlisu tərəfdən düşsə, bu gözəlliklərdən, həm də buranın saf, səmimi, xeyirxah sakinləri ilə ünsiyyətdən böyük zövq alacaqsınız.

M.HACIXANLI
XQ