İlk raket marşalını öldürən gizli fəlakət: SSRİ onu illərlə niyə gizlətdi?

Altmış beş il əvvəl, 24 oktyabr 1960-cı ildə Baykonur fəlakəti Sovet Raket Qüvvələrinin ilk Baş Komandanı Marşal MitrofanNedelin də daxil olmaqla, yüzə yaxın insanın həyatına son qoydu.

Gizli silah sınağı zamanı baş verdiyi üçün faciə ən ciddi qorunan dövlət sirlərindən birinə çevrildi. Hadisə tarixdən silindi, qurbanların adları gizlədildi. Hətta qurbanların qohumları belə uzun müddət həmin gün əslində nə baş verdiyindən xəbərsiz qaldılar. 

“Cümhuriyət” Sovet hökuməti tərəfindən on illərlə gizlədilən fəlakətin təfərrüatlarından yazır.

Fəlakət barədə informasiya 1990-cı illərdə əlçatan oldu. Xüsusi komissiyanın hesabatı, Brejnevin şəxsən redaktə etdiyi mətn, yanan insanların və kömürləşmiş cəsədlərin görüntüləri- bütün bunlar gizlədilən həqiqətlər idi.

Hadisə belə olmuşdu

Buraxılışdan iyirmi dəqiqə əvvəl R-16 raketinin mühərrikləri öz-özünə alovlandı və dörd saniyə sonra partladı və yaxınlıqdakı hər kəs külə döndü. Bir neçə saniyə ərzində alov 100 metr radiusdakı hər şeyi yandırdı.

Təcili yardıma ehtiyacı olan ağır yaralılar var idi. Lakin qaydalara görə, həkimlər sınaqlar zamanı orada olmamalı idilər və təcili yardım çağırmaq mümkün deyildi. Ən yaxın yaşayış məntəqəsi kosmodromdan təxminən min kilometr aralıda idi. Ölənlərin və yaralıların təxliyəsi qəzadan yalnız üç saat sonra, yanğın söndürüldükdən sonra başladı.

Kosmodromda əslində nə baş verdi? 

Sovet xalqının “qoruyucusu”, əksinə qatili olmaq üçün nəzərdə tutulmuş R-16 qitələrarası ballistik raketi necə yaradıldı? Ölkə rəhbərliyi niyə onun buraxılışını tələsik etdi?

İlk Sovet qitələrarası raketi Korolyov tərəfindən 1957-ci ildə yaradılıb. Hərbi məqsədlər üçün inşa edilsə də, dərhal "mülki" adlandırıldı. İlk peyki və ilk kosmonavt Yuri Qaqarini orbitə çıxaran R-7 idi. Lakin Amerika raketlərinin uçuş müddəti yarım saat idi, Korolyovun "Yeddi" raketlərinin isə uçuşu demək olar ki, bir gün çəkirdi. Onların işləməsi çox çətin idi. Üstəlik yanacaq məsələsində də problem vardı. Korolyov raketləri yalnız kerosin və maye oksigen, ekoloji cəhətdən təhlükəsiz komponentlərdən istifadə edərək düzəldirdi. Bu, Sovet kosmonavtikasının atası üçün prinsip məsələsi idi.

Lakin o günlərdə oksigeni soyutmaq çox vaxt aparırdı və müharibədə, hətta “soyuq müharibə”də belə tərəddüd etmək məğlubiyyət demək idi. Fərqli, "sürətli" yanacaqla yeni bir raket lazım idi. Bu, yüksək qaynama temperaturunda oksidləşdirici olan turşu ilə işləyən raket demək idi. Dimetilhidrazin və azot tetroksidi raketin cəmi 10-20 dəqiqə ərzində hazırlanmasına və "Yeddi"dəki kimi bir gün deyil, bir ay yanacaqla təmin edilməsinə imkan verirdi. Hərbi bir xəyal. Amma bir "amma" vardı.

Turşu yanacağının komponentləri ölümcül zəhərli idi. Xruşşov əvvəlcə Korolyovu turşu ilə işləyən raket hazırlamağa çağırdı, lakin Korolyov tamamilə bunu rədd etdi. Xruşşov daha sonra layihəni birbaşa rəqibi, Dnepropetrovsk Dizayn Bürosunun baş dizayneri MixailYangelə təhvil verdi. Yangel bu işi həvəslə öz üzərinə götürdü, onun üçün bu, prestij məsələsi idi.

1960-cı illər Yangel üçün çox ümumilikdə yaxşı keçir, uğurlar bir-birinin ardınca gəlirdi. Yangelin nüfuzu demək olar ki, Korolyovun nüfuzu ilə eyni idi. Məhz buna görə də rəqibi bu təklifə soyuqqanlılıqla yanaşanda, Xruşşov Yangelə müraciət etdi.

Yangelin R-16 raketinin sınağı Oktyabr İnqilabı və onun 43-cü ildönümü ilə üst-üstə düşməsi üçün 25 oktyabr 1960-cı ildə planlaşdırılmışdı. Uzaq Şərqdən olan bir artilleriya alayı təcili olaraq kosmodroma köçürüldü. Onilliklər sonra ortaya çıxan dəlillərə görə, artilleriyaçılar onlardan nə gözlənildiyini həqiqətən başa düşmürdülər.

Onların raketlərin nə olduğu barədə yalnız qeyri-müəyyən bir təsəvvürləri var idi. Raket Qüvvələri cəmi bir yaşında idi və MitrofanNedelinin səylərinə baxmayaraq, bir il ərzində onları yeni tapşırıqlar üçün tamamilə yenidən hazırlamaq mümkün deyildi. Amma buna baxmayaraq, artilleriyaçılar tələsik raket mütəxəssisləri kimi yenidən hazırlanırdı. Nəticədə bir çox məqam diqqətdən kənarda qalırdı.  

İlk raket marşalının ehtiyatsızlığı

MitrofanNedelin- Böyük Vətən Müharibəsi veteranı, döyüş generalı, ilk raket marşalı, Dövlət Komissiyasının sədri olan bu şəxs Kosmodromda hər bir texnika parçasını, hər bir boltu tanıyırdı. Kosmodromun tikintisinə rəhbərlik edirdi. “Köhnə məktəb”in adamı olaraq, o, raket sənayesini fövqəladə sürətlə öyrənir, hakimiyyət orqanları, xüsusən də Xruşşov tərəfindən yüksək qiymətləndirilirdi.

Nedelin öz sənətinin əsl fanatı idi. O, 1945-ci ildən 1946-cı ilə qədər Cənub Qüvvələr Qrupunun artilleriyasına  və sonrakı iki il ərzində SSRİ Silahlı Qüvvələrinin artilleriya heyətinə rəhbərlik etmişdi. Şəxsi məsuliyyəti öz üzərinə götürərək bir çox qərarları öz riski ilə qəbul etmişdi. 1959-cu ilin dekabrında MitrofanNedelin Strateji Raket Qüvvələrinin (RVSN) baş komandanı vəzifəsini icra etməyə başlamışdı.

Şəxsi həyatı da yaxşı idi. Evli idi və iki uşaq böyüdürdü. Həyat yoldaşı Mariya raketlərin nə olduğunu başa düşməsə də, ərinə güvənirdi. Mariya onun sınaq pilotu olması ilə bağlı tez-tez dediyi sözlərə öyrəşmişdi və düşünürdü ki, sınaq pilotlarının başına hər cür şey gəlir... MitrofanNedelin və MixailYangel bir-birini xeyli müddət idi ki, tanıyırdılar. Yangelin R-12 raketi praktik olaraq silahlı qüvvələrin yeni qolunun - Strateji Raket Qüvvələrinin yeganə ciddi silahı idi. Hərbçilər də bu raketi bəyənirdilər. Nedelin bilirdi ki, Yangelin növbəti raketləri də olacaq.

Artıq elə dövr idi ki, SSRİ-nin ilk iki mərhələli qitələrarası ballistik raketi olan R-16-nın sınaqları üfüqdə görünürdü.

21 oktyabr səhər tezdən...

R-16-nın ilk buraxılışına hazırlıqlar 21 oktyabr 1960-cı il səhər tezdən başladı. Hər şey cədvələ uyğun gedirdi. Raket buraxılış meydançasında quraşdırıldı. İki gün davam edən planlaşdırılmış yoxlama başladı. Yoxlama başa çatdıqdan sonra yanacaq dolduruldu. Bu, ən vacib və təhlükəli əməliyyatdır. Korolyovun yüksək qaynama temperaturlu oksidləşdiriciləri olan raketləri bəyənməməsi əbəs yerə deyildi.

"Biz təxminən 150 ton yanacaq və oksidləşdirici yükləməli olduq, bunlar yalnız ölümcül zəhərli deyildi, həm də ən kiçik təmasda alovlanırdı. Təlimatlara görə, yanacaq doldurma zamanı meydançada yalnız minimum sayda insan qaldı, qalanları buraxılış yerini tərk etməli idilər. Bəziləri aparıldı, digərləri isə yeraltında gizləndi", - Sergey Xruşşov prosesi sonralar belə təsvir etmişdi.

Lakin həm Nedelin, həm də Yangel yeni raketə o qədər əmin idilər ki, təlimatları tamamilə qulaqardına vurdular. Ən azından, Sergey Xruşşov belə yazırdı:

“Onlar Nedelindən raketi yanacaqla doldurmağa başlamaq üçün icazə istədilər. O, başını tərpətdi və baxmadan buraxılış meydançası komandiri tərəfindən ona verilən protokolu imzaladı. Bunların hamısı rəsmiyyət idi”.

Buraxılış meydançası komandiri təlimatların tələb etdiyi kimi marşala bunkerə girməyi təklif etdi. Təhlükəsizliyi təmin edən yaşıl metal qapıya doğru hərəkət edən Nedelin son anda fikrini dəyişdi. Axı o, qorxaq deyildi, müharibə görüb, atom bombası sınaqlarının şahidi olub. Üstəlik, bu, onun qurduğu ilk raket deyildi. Və sonuncu da olmayacaqdı...  Əlini yelləyərək "Davam et" işarəsi verdi və raketdən on addım aralandı.

Komissiya üzvləri də onun ardınca getdilər. Onların ardınca sənayeçilər - raketin yaradılmasında iştirak edən çoxsaylı dizayn bürolarının və fabriklərinin nümayəndələri getdi. Onların heç nədən qorxmurdular. Hər şey nəzərə alınmış və hesablanmışdı. Fəlakət anında raketin ətrafında bu qədər insanın olmasının səbəbi də bu idi-qorxusuzluq və inam.

Fəlakətin “ayaq səsləri”...

23 oktyabr 1960-cı il axşamı, yəni buraxılışdan bir gün əvvəl fəlakətin “ayaq səsləri” eşidilirdi, lakin onlara məhəl qoyulmamışdı. Raketə yanacaq dolduruldu, amma sonra gözlənilmədən  bir neçə problem ortaya çıxdı.

Birinci problem mühərrikin idarəetmə dövrəsindəki xəta idi. Lakin başqa problemlər də var idi:

Birinci mərhələli turbopompa qurğusu ölümcül, korroziyaya uğrayan maye ilə doldu. Bundan əlavə, naməlum səbəbdən birinci mərhələli dəstəkləyici mühərrikin birinci blokunun qaz generatorunun bağlama klapanları öz-özünə partladı. Problemlər bununla bitmədi.

Bort kabel şəbəkəsi üçün əsas proqram təminatı cərəyan paylayıcısı sıradan çıxdı. Problem yerindəcə həll edilməli idi. Lakin təlimatlar yanacaqla doldurulmuş raketdə hər hansı bir elektrik işini qəti qadağan edirdi. Təlimatlarda yanacağın boşaldılması, çənlərin deaktiv edilməsi və yalnız bundan sonra naqillərin təmirinə cəhd edilməsi tələb olunurdu. Lakin belə raketlərdə yanacağın boşaldılması çox xoşagəlməz bir prosedurdur. Sınaqçılar bundan nifrət edirdilər. 150 ton yüksək zəhərli yanacaq və oksidləşdiricini boşaltmaq çətin idi. 

Nəhayət, ərazidəki məsul şəxslərdən biri olan nəqliyyat vasitəsinin nəzarətçisi qaydaları pozaraq vaxta qənaət etməyi təklif etdikdə, hamı rahat bir nəfəs aldı. 

Amma bu, böyük fəlakətin siqnalı idi...

(Ardı olacaq)

Elnarə Kərimova
“Cebheinfo.az”

Problemlərinizi bizə yazın, şahidi olduğunuz hadisələri çəkib göndərin