İnsan xaraktercə dəyişir: günahkar mühitmi, təhsilmi?! II HİSSƏ

Allahverdi Eminov       

Sual həmişə məni düşündürmüş, müxtəlif cavablar axtarmışam. Dünyaya doğulan, ana qucağında uyuyan, ata çörəyilə böyüyən insan necə olur başqalaşır, efemerləşir. Bəlkə buna səbəb aldığı tərbiyədir? Quldarlıq cəmiyyətinə qədəm qoyan İnsan bəşəri dəyərlərin müəllifi deyilmi? Ən böyük kəşflərin yaradıcısı sa-yılmırmı? Sualların sayını da artırmaq mümkündür.

(Əvvəli bu linkdə: https://hurriyyet.az/az/post/insan-xarakterce-deyisir-gunahkar-muhitmi-tehsilmi-463442)

4. 

Həyat hər bir insanın “sınaq meydanıdır”, onu bərkdən – boşdan çıxaran maddi varlıqdır, bu həyat – cəmiyyət övladını tərbiyə edir, yetişdirir və formalaş-dırmağa aparır. Tərbiyə anlamında belə bir ifadə mövcud idi: uşaqlar formalaş-mışlar. Düzgün prinsip deyildi, insan hətta ahıl – qoca yaşında da formalaşmır, ona doğru can atır. Formalaşmaq xarakterin son həddidir, o tərəfə yol görünmür. Ona görə də həyat insanın xasiyyətini dəyişdirə bilər müsbət mənada, yaxud mənfi key-fiyyətlərə düçar edər, necə ki XXI əsrin uşaq yeniyetmələri valideyn öyüd – nə-sihətinə yox, həyatın mənfi diqtəsinə meyl göstərirlər, hətta ağır cinayətlərə rəvac verirlər! Ata-Ana heç vədə övladına pis yol göstərməz, “həyatın dibi”nə yuvarlan-masını istəməz. Lakin xüsusilə, zəhmətlə pul qazanan, ailəsini dolandıran atanın oğlu ağır cinayət törədir, adam öldürür, özü də amansız üsullarla. Bu faktı heç cürə danmamalıyıq, məhkəmələrdə gedən prosesləri izləyirik. Yeniyetmə, yaxud cavan qatil özünü elə soyuqqanlı aparır – heyrətlənirsən. Sanki o, bir quşun başını üz-müşdür, üstünə qan sızmışdır. Ata və anasını, qardaşı və bacısını amansızlıqla qətlə yetirən cavan “uf” da pıçıldamır, sanki belə olmalı idi! Belə tiplər sanki türmə hə-yatını arzulayırlar, orada rahatlıqlarını tapacaqlar! Amma türmə – həbs həyatını sü-ni yolla yeniyetmə üçün “qazandıran” məhkəmələr də yox deyil. Adi cinayət törə-dən, sadəcə oğurluq edən, cüzi dəyərə malik nəyisə oğurlayan bir yeniyetmə – ca-vana 5-10 il iş oxuyurlar və bununla gələcək bir Vətən oğlunun taleyinə nöqtə qo-yulur. Həbs həyatını yaşamalı olur, xarakteri mənfiyə doğru dəyişir, həbsdən son-rakı həyatı sual altına düşür. Təəssüf ki, belə məhkəmə sədrləri hələ də vəzifələrini icra edirlər. Sual edərdim: belə sədrlər, prokurorlar görəsən öz yeniyetməlik çağla-rını xatırlayırlarmı? Deməli, insanların əxlaqi cəhətdən pozulması, cəmiyyətin sağ-lam qanunlarına qarşı ciddi getməsidir, yararsız vətəndaşa çevrilməsində cəmiyyə-tin günahı az deyil, mühitin təsiri yox deyil. Mühitsə o insanları dəyişdirir (korla-yır), məktəbdə müəllimlərindən “dərs” almayıblar, təhsildən yayınıblar, haradasa savaddan məhrum olublar, necə ki, bu gün məktəb – təhsil öz funksiyasını ödəməyi bacarmır, rüşvətxorluq, natəmizlik, tərəfkeşlik və s. pedaqoji kollektivin mahiyəti-nə daxil olmuş, səriştəsiz məktəb rəhbərləri vəzifəyə sahib kəsilmişlər, təcrübəli müəllimlər, sinifdə qan – tər tökən pedaqoqlar “təqaüd yaşı”nı bəhanə edərək tə-qaüdə yola salınır, gənc müəllimlərin püxtələşməsi üçün ən azı beş il lazımdır! De-məli, təhsil ancaq itirir, qazanmır, ümid isə repitetorluğa – uşaq hazırlığına qalır. Siniflər məktəb direktorları tərəfindən icarəyə verilir. Əgər Elm və Təhsil nazirli-yinin bu işdən xəbəri yoxdursa... vay o gün ki!

5.

İnsan xarakterinin dəyişməsini mühitin üstünə yıxmaq düzgün olmazdı. Mü-hiti yaradan kimdir: Mən, Sən və O! Bu “üçlük” istəməz yeni nəsil xaraktercə mənfiyə efemerləşsin, humanizm hisslərini itirsin, kobudlaşsın, böyük – kiçik ara-sında fərqi görməsin. Buna bir səbəb də məktəblərimizdə kişi müəllimlərin kəskin şəkildə azalmasıdır, hərçənd, son illərdə maddi durumun yüksəlməsi bu rəqəmi azaldır, məktəbə meyl yaxşılaşır. Ümumiyyətlə, məktəbdə kişi müəllimin zabitəsi son dərəcə əhəmiyyətlidir, xüsusən, qızların cinsi tərbiyəsində. Onlar, axı, gələcək analar olacaqlar, övlad böyüdəcəklər – tərbiyə edəcəklər. Sinifdə kişi müəllimin səsi, jesti, hətta danlağı vacib şərtdir, qız – şagird özünü ana olmağa hazırlayır. Eləcə də qadın müəllimə oğlanların davranışına müsbət təsir göstərir. Məktəbi bitirən gənclər sosial və mənəvi mühitə ayaq basırlar, istehsalata üz tuturlar, təzadlı mühitlə üzləşirlər, yaxşı və pis adamlarla ünsiyyətə girirlər. Bu “üzləşmə” onlara nə vəd edir: əgər yaxşı təhsil almışsa, bilik, savad qazanmışsa, müəllim tərbiyəsi görmüşsə... o şəxs təsəvvür etməzdim xaraktercə mənfi mənada başqalaşsın. Mühit o insanla “oynayar”, “məzələnər”, lakin o insanın iradəsilə razılaşar.Yox, əgər o in-san mükəmməl təhsil – tərbiyə almamışsa heç cürə intellektilə emosionallığını bir-ləşdirməyi bacarmaz. Deməli təhsilimizi xarici məktəb sisteminin təsiri altına al-mamalıyıq, Şərq modelinə və milli ənənələrimizə güvənməliyik, “təhsildə irəlilə-yirik, inkişaf edirik, modernləşirik” ritorik güvənclərdən uzaqlaşmalıyıq, məktəbi-mizi süni yolların ixtiyarına verməməliyik. Gələcək müəllim kadrlarını ali təhsil ocaqlarında hazırlamalıyıq, “testlərin” sərəncamına verməməliyik. Pedaqoqların 4-5 illik gərgin əməyini süni metodlara tabe etməməliyik, rəqəmlər müəllim tale-yində həlledici rol oynamamalıdır. Unutmayaq ki, cəmiyyətin gələcək taleyini təh-

sil həll edir, efemer – dəyişən mühit yox!

Bilmirəm suala düzgün cavab verdimmi?! Axı, suala birmənalı cavab tap-maq da çətindir!

P.S:

Test üsulu ilə müəllim və məktəb direktoru seçiminin real rəqəmlərdə ini-kası: cari ildə baş tutmuş sertifikatlaşdırmada 2343 nəfər keçid balı toplamamışdır. Belə ki, cari ildən keçirilən sertifikatlaşmada 64901 müəllim iştirak etmişdir. 2025-ci ildə keçirilmiş sertifikatlaşdırılma imtahanında 21000-ə yaxın müəllim iştirak etmişdir. Test imtahanı mərhələsində 66000 təhsil verən 51 bal və daha yuxarı 11318  təhsil verən isə 30 bal və daha yuxarı nəticə göstərmişlər. Təkrar sertifikat-laşdırma üzrə 1400-dən artıq müəllimin müsahibə mərhələsində iştirakı nəzərdə tutulmuşdur.

Mənzərə belədir. Və haqlı mənəvi və sosial sual meydana çıxır: Test üsulun-da özünü sınağa çəkən, ali təhsil alıb diploma layiq görülən gənc müəllimlərin məsuliyyətinə cavabdehliyi institut və universitetlər daşımırmı? Bu ali tədris müəs-sisələri nə ilə məşğul olmuşlar? “Test üsulunu” 4-5 illik təhsil prosesində həyata keçirmək məqsədəuyğun deyilmi? Belə bir qrumun fəaliyyəti ali təhsili nüfuzdan salmağa nə ehtiyac? Yüksək elitanın təhsil funksionerləri “təhsil dedektivi” ilə çoxmu oynayacaqlar? Müəllim taleyilə daha ciddi və səmərəli yollar axtarıb tap-maq lazımdır, nəslin tərbiyəsi və təhsili pedaqoq – müəllimə etibar etmək gərəkdir. Pedaoqji prosesə daxil olmayan suallarla müəllimi sınağa çəkməyə ehtiyac yoxdur!

2025