Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin mövcüd durumu II HİSSƏ

Əliməmməd Nuriyev: “Azərbaycanda QHT-lərin ən böyük problemlərindən biri alternativ maliyyə mənbələrinin məhdud olmasıdır”

“Vətəndaşlar yalnız QHT layihələrindən faydalanan tərəf kimi deyil, həm də bu prosesin içində iştirakçı kimi çıxış etməlidirlər”

Hər bir dövlətin inkişafında vətəndaş cəmiyyətinin özünəməxsus rolu vardır. “Vətəndaş cəmiyyəti” dedikdə dövlət və kommersiya fəaliyyətinə nisbətən müstəqil olan ayrı-ayrı fərdlərin və qrupların öz maraqları və dəyərləri naminə əməkdaşlıq etdiyi ictimai sfera nəzərdə tutulur. Yəni vətəndaşların öz şəxsi təşəbbüskarlıqları ilə yaratdıqları qeyri-dövlət müəsisələri, icarə kollektivləri, aksioner təşkilatlar, korporasiyalar və digər könüllü ictimai birliklər nəzərdə tutulur.

Vətəndaş cəmiyyəti dövlət qurumlarından asılı olmayan, lakin müvafiq rəsmi təşkilatlarla bu və ya digər şəkildə əməkdaşlıq edən ictimai sfera kimi hüquqi dövlət quruculuğuna, cəmiyyətin inkişafına töhfə verir. Heç də təsadüfi deyil ki, Azərbaycan dövləti vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına böyük dəstək göstərir, bu sferanın genişlənməsi naminə mütəmadi olaraq qrand layihələri elan edir.

O cümlədən, müxtəlif sahələri əhatə edən ictimai birliklərin sayının son zamanlar surətlə artması da, bu sahəyə dövlət qayğısının bariz nümunəsi hesab oluna bilər. Bəs, bu gün vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin özləri bu haqda nə düşünür? Onlar dövlətin bu sahəyə dəstəyini yetərli hesab edirlər?

Bu və ya digər suallarımıza Konstitusiya Araşdırmalar Fondunun rəhbəri, hüquqşünas Əliməmməd Nuriyevlə söhbətimizdə cavab tapmağa çalışdıq.

(Əvvəli bu linkdə: https://hurriyyet.az/az/post/azerbaycanda-vetendas-cemiyyetinin-movcud-durumu---musahibe-444761)

- Bu gün ölkəmizdə aktiv fəaliyyət göstərən yüzlərlə qeyri-hökümət təşkilatı, ictimai birlik mövcuddur və onlar istər “QHT Şurası”ndan, istər də müvafiq dövlət qurumlarından maddi dəstək alaraq, öz layihələrini həyata keçirirlər. Sizcə, dövlətin vətəndaş cəmiyyətinə dəstəyi yetərlidirmi?

- Azərbaycanda bu gün yüzlərlə qeyri-hökümət təşkilatı və ictimai birlik fəaliyyət göstərir. Statistikaya baxsaq görərik ki, ölkəmizdə 4 minə yaxın qeyri-hökümət təşkilatı və ictimai birlik fəaliyyət göstərir. Onların bir çoxu QHT agentliyindən və digər dövlət qurumlarından maliyyə dəstəyi alaraq, müxtəlif layihələr həyata keçirirlər. Bunlar vətəndaş cəmiyyətinin güclənməsi üçün vacibdir. Məsələnin digər tərəfi isə odur ki, bu dəstək doğurdanmı yetərlidir? Vətəndaş cəmiyyətinin həqiqi müstəqilliyi, nəticəvi lahiyələri həyata keçirməsi üçün kifayət edirmi?

Əslində, vətəndaş cəmiyyəti təkcə qeyri-hökümət təşkilatlarından ibarət deyil. Bu, insanların öz cəmiyyətlərini daha yaxşı etmək üçün problemlərinin həllini axtardığı bir sistemdir. Yəni vətəndaş cəmiyyətinə bir sistem kimi yanaşmaq lazımdır. Vətəndaş cəmiyyəti həm dövlətin, həm də insanların ortaq maraqlarını qoruyur. Bəzi ölkələrdə vətəndaş cəmiyyəti dövlətin dəstəyi ilə fəaliyyət göstərir, yəni dövlət müəyyən maliyyə ayırır və qanunlarla bu sahəni tənzimləyir, prosesin içində qalır. Digər ölkələrdə isə QHT-lər özəl sektora beynəxalq donorların dəstəyi ilə işləyirlər. Yəni tam müstəqil olurlar.

Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin modelliyi birinciyə daha yaxındır. Yəni dövlətin dəstəyi ilə fəaliyyət göstərir, dövlət maliyyə ayırır, qanunlarla tənzimləyir. Belə desək, dövlətin bu sahəyə aktiv müdaxiləsi və maddi dəstəyi var. Bu yanaşmanın həm üstün, həm də məhdudlaşdırıcı cəhətləri var. Bir tərəfdən baxanda, dövlətin QHT-ləri maliyyələşdirməsi müsbət haldır. Çünki bu, onların davamlı fəaliyyət göstərməsinə imkan yaradır. Amma, digər tərəfdən, maliyyə asılılığı müəyyən problemlər də yarada bilər. Ona görə, hər şeydən əvvəl ilk növbədə vətəndaş cəmiyyəti yalnız dövlətin ayırdığı vəsait hesabına ayağa qalxırsa, onu tam müstəqil işləməsinə mane ola bilər.

Bir çox hallarda vətəndaş cəmiyyəti ayri-ayrı dövlət qurumlarından asılı vəziyyətə düşür. İstər-istəməz dövlətin müəyyən etdiyi çərçivədə qalır. Əlbəttə, dövlətin milli maraqları, suverenliyi, təhlükəsizliyi - qırmızı cizgilərdir və bütün vətəndaş cəmiyyəti də bu qırmızı cizgilərə uyğun olaraq fəaliyyət göstərir. Bir də var, ayrı-ayrı dövlət qurumlarından tam asılı vəziyyətə düşmək. Bax, bu, vətəndaş cəmiyyətinin yetərli qədər öz fəlsəfəsindən uzaqlaşmasını göstərir.

- Belə anlaşılır ki, Azərbaycanda QHT-lərin ən böyük problemlərindən biri alternativ maliyyə mənbələrinin məhdud olmasıdır...

- Bəli. Əgər xarici donorların fəaliyyəti məhdudlaşdırılıbsa və özəl sektor bu sahəyə ciddi maliyyə yatırmırsa, QHT-lər artıq dövlətin ayırdığı məbləğlə işləmək məvburiyyətində qalacaq. Ona görə də alternativ maliyyə mənbələrinin inkişaf etməsi vacib məsələdir. Digər tərəfdən, cəmiyyətin proseslərə marağı necədir? QHT təkcə dövlətin ayırdığı vəsaitlərlə işləməməlidir, cəmiyyətin özü proseslərdə iştirak etməlidir. İnsanlar vətəndaş cəmiyyətini özlərindən uzaq bir qurum kimi yox, öz həyatlarına təsir edə biləcək vasitə kimi görməlidirlər. Amma bizim vətəndaş cəmiyyəti gərək bu istiqamətdə “magistral yola” çıxsın. Vətəndaşlarımız görsün ki, məhz cəmiyyətin maraqlarını daha çox ifadə etməyə çağırır. O zaman vətəndaş cəmiyyətinin bir hissəsi olaraq bizim vətəndaşlar özlərini görəcək, onlara geniş həm maliyyə resursu, həm intellektual, həm də digər təşəbbüs dəstəkləri göstərəcəklər.

Vətəndaş cəmiyyətinin güclü olması üçün təkcə maliyyə dəstəyi yetərli deyil. Bəzi vacib məsələlər də var ki, onun həlli prosesi vətəndaş cəmiyyətinin daha sağlam irəliləməsinə kömək edə bilər. İlk növbədə vətəndaş cəmiyyəti ilə bağlı qanunvericilik bazasının daha da gücləndirilməsi, daha da təkmilləşdirilməsi vacibdir. Məsələn, qeyri-hökümət təşkilatlarının qeydiyyat prosesinin sadələşdirilməsi. Eyni zamanda, vətəndaş cəmiyyətinin hesabatlılığı ilə bağlı proseslər daha şəffaf, daha əlçatan olmalıdır. Yəni cəmiyyətimizin hər bir üzvü görməlidir ki, vətəndaş cəmiyyəti nə edir, necə edir, hansı mənbələr hesabına edir və hansı nəticələrə nail olmuşdur. Ona görə də ilk növbədə qanunvericiliyin bu istiqamətdə daha da təkmilləşdirilməsinə ehtiyac var. Həm qeydiyyat, həm şəffaflıq, hesabatlılıqla bağlı məsələlərin, həm də maliyyə mənbələrinə əlçatanlığın gücləndirilməsi...

Vacib məsələlərdən biri də alternativ maliyyə mənbələrinin yaradılmasıdır. QHT-lər təkcə dövlətdən deyil, həm də özəl sektordan - cəmiyyətdən maliyyə vəsaiti ala bilməlidirlər. Bunun üçün imkan olmalıdır. Özəl sektor bu proseslərə daha dərindən daxil olmalıdır. Özəl sektoru bu istiqamətdə maraqlandırmaq lazımdır. Bilməlidir ki, nəyə görə vətəndaş cəmiyyətinin layihələrinə dəstək verməlidir.

Digər vacib məsələlərdən biri də odur ki, əgər vətəndaş cəmiyyətinin layihələrini dəstəkləyirsə, özəl sektora vergi güzəştləri olmalıdır. Bununla bağlı ayrılan vəsait bütövlükdə vergidən azad edilməlidir. Bu, həm vətəndaş cəmiyyətinin maliyyə mənbələrini genişləndirəcək, həm də bununla dövlət vətəndaş cəmiyyəti ilə özəl sektorun daha yaxşı əməkdaşlıq platforması yaratmasına gətirib çıxaracaq.

Mən hər zaman söyləmişəm, cəmiyyətin özü 3 sütun üzərindədir:  bir tərəfdə dövlət, bir tərəfdə özəl sektor, bir tərəfdə də vətəndaş cəmiyyətidir. Nə qədər bunlar arasında harmonik əlaqə varsa və bir-birini dəstəkləyirlərsə, o qədər cəmiyyətin dayanıqlı inkişafı surətlənəcək, o firavanlıq daha da genişlənəcək. Sosial dövlət tam mənada özünün gerçək bir ifadəsini tapacaq.

Əlbəttə, insanlar da yalnız QHT layihələrindən faydalanan tərəf kimi deyil, həm də bu prosesin içində iştirakçı kimi çıxış etməlidirlər. Bəziləri gözləyir ki, QHT su çəkdi, hansısa problemi həll etdi və faydalandı. Daşkəsəndə vaxtilə Yapaniya səfirliyinin dəstəyi ilə biz 8 kilometrlik məsafədən kəndə su çəkdik və bir neçə yerdə bulaqlar yaratdıq, böyük su çənləri düzəltdik. Həmin kənd içməli su ilə təmin oluna bilmirdi. Su dağdan gətirilməli idi. Biz bu işləri görüb, bələdiyyəyə və ərazi icra nümayəndəsinə təhvil verdik. Amma bir il keçəndən sonra gördük ki, həmin bulaqların “kran”ları sındırılıb. Yenidən onları bərpa etdik. Yəni vətəndaş cəmiyyəti bunu edir və onların ehtiyaclarını ödəyirsə, eyni zamanda insanlar da onu qorumalıdır. Hətta onu inkişaf etdirib, daha da genişləndirməlidirlər. Bu baxımdan, hesab edirəm ki, ən vacib məsələlərdən biri də proseslərdə passiv fərd, gözləyən, faydalanan tərəf kimi yox, aktiv tərəf kimi iştirak etməkdir. Vətəndaşlar nə qədər fəal olsalar, bir o qədər vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına təkan vermiş olarlar.

- Qeyd etdiniz ki, bəzi hallarda QHT-lər, ictimai birliklər müvafiq qurumlardan asılı vəziyyətə düşür. Bəs, vətəndaş cəmiyyətinin tam müstəqil olması üçün nə etməliyik?

- Biz ələbaxımlılıqdan bir qədər uzaqlaşmalıyıq. Şübhəsiz ki, dövlətin bu proseslərdə rolu müstəsnadır. Amma, eyni zamanda dövlət nəsə verirsə, biz də bu proseslərə nəsə verməliyik. Yəni bu, birtərəfli olmamalıdır. Biz bu sualın cavabını o zaman tapa biləcəyik ki, cəmiyyət nə qədər aktiv olacaq, dövlətin hüquq çərçivələri nə qədər bu açıqlığa, şəffaflığa yeni fürsətlər verəcək, özəl sektor bu prosesə necə qoşulacaq... Bütün bunlardan asılıdır. Əgər biz güclü vətəndaş cəmiyyəti istəyiriksə, onun şəffaflığına yalnız dövlət deyil, cəmiyyətin özü töhfə verməlidir. O zaman da güclü dövlət, güclü özəl sektorun şahidi olacağıq.

“Hürriyyət”