İrəvan üçün sülhün alternativi yoxdur

Ermənistan–Türkiyə əməkdaşlığı Azərbaycanla sülhə bağlıdır

Ermənistanın uzun illər apardığı işğalçılıq siyasəti təkcə Azərbaycanla münasibətlərə deyil, bütövlükdə regionun siyasi ab-havasına mənfi təsir göstərib. Bundan ən çox zərər çəkən tərəf elə Ermənistanın özü olub. “Böyük Ermənistan” kimi xülyalara qapılan və türklərə qarşı nifrət ritorikasından əl çəkməyən hay siyasi dairələri uzun müddət yalnız qonşuların torpaqlarını işğal etmək barədə düşünüblər. Bu yanaşma nəticəsində Ermənistan qonşuları ilə normal münasibətlər qura bilməyib, regional iqtisadi layihələrdən kənarda qalıb və inkişaf imkanlarını itirib.

1993-cü ildə qardaş Türkiyə işğalçı siyasətə etiraz əlaməti olaraq Ermənistanla sərhədlərini bağladı. Ermənistan silahlı birləşmələri Kəlbəcəri işğal etdikdən sonra, 1993-cü il aprelin 3-də rəsmi Ankara bu ölkə ilə bütün sərhədləri bağlandığını, dəmir yolu və aviasiya əlaqələrinin, eləcə də tranzit ticarət marşrutlarının dayandırıldığını bəyan etdi. Bundan sonra qarşılıqlı münasibətlər yeni mərhələyə keçid etdi. Ermənistanın “soyqırımın tanınması” yönündə təşəbbüsləri, Türkiyənin isə “birgə komissiya yaradılması” təklifi bu dövrün əsas müzakirə mövzusuna çevrildi. Sonrakı dövrlərdə iki ölkə arasında münasibətlərin yaxşılaşmasını istəyən ABŞ administrasiyası (Corc Buşun prezidentliyi dövründə) Türkiyə və Ermənistanın xarici işlər nazirlərinin beynəlxalq platformalarda görüşməsini təmin etdi. Amma bu görüşlərin heç biri gözlənilən nəticəni vermədi.

Hazırkı mərhələdə Ermənistan rəhbərliyi başa düşür ki, sülh sazişi həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın maraqlarına xidmət edir. Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Ani Badalyan “Armenpress” agentliyinə açıqlamasında bildirib ki, Azərbaycan–Ermənistan sülh sazişinin imzalanması mümkün qədər qısa müddətdə baş tutmalıdır və bu, mövcud sülhün institusionallaşdırılması yolunda ciddi addım olacaq. Onun sözlərinə görə, bu il martın 13-də sazişin mətninin razılaşdırılması barədə açıqlama verildikdə Ermənistan tərəfi sənədi qısa müddətdə imzalamağa hazır olduğunu bildirmişdi. Avqustun 8-də sazişin paraflanması isə bu mövqeyi bir daha təsdiqləyib və beynəlxalq miqyasda geniş dəstək qazanıb. Deməli, Ermənistan artıq anlayır ki, sülh müqaviləsi imzalanmadan ölkənin qarşısında yeni inkişaf imkanları açılmayacaq.

Məsələnin diqqətçəkən tərəfi odur ki, Ermənistan–Türkiyə münasibətləri birbaşa Azərbaycanla sülhün imzalanmasına bağlıdır. Qeyd etmək vacibdir ki, Ermənistanla Türkiyə arasında yeni mərhələnin başlanması ilə bağlı yayılan məlumatlar regionda böyük maraq doğurub. Bir müddət öncə tərəflər diplomatik pasporta malik üçüncü ölkələrin vətəndaşları üçün quru sərhədin açılması barədə razılığa gəlmişdilər. Lakin bu razılaşmanın icrası hələ də reallaşmayıb. Türkiyə mediasının xüsusi olaraq vurğuladığı kimi, hazırda iki ölkə arasında hava yükdaşımalarının həyata keçirilməsi münasibətlərin praktiki müstəviyə keçməsi baxımından önəmli məqam kimi qiymətləndirilir. ŞƏT sammitindən geri dönərkən Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan jurnalistlərə verdiyi açıqlamasında Ermənistanla əlaqələrin normallaşdırılması istiqamətində konkret addımların müzakirə edildiyini təsdiqləyib. Həmin sammit çərçivəsində Ərdoğan Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyan, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, eləcə də Rusiya və İran liderləri ilə görüşlər keçirib.

* * *

Bu günlərdə İrəvanda Türkiyə və Ermənistanın xüsusi nümayəndələri – Serdar Kılıç və Ruben Rubinyan altıncı dəfə görüşərək, münasibətlərin tam normallaşdırılması yollarını müzakirə ediblər. Görüşdə 2022-ci il 1 iyul razılaşmasına əsasən sərhəd-keçid məntəqələrinin açılması, Gümrü–Qars dəmir yolunun və enerji birləşdiricisinin bərpası üçün texniki tədqiqatların aparılması qərara alınıb. Bundan başqa, mədəniyyət və təhsil sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi, Ani/İpək Yolu tarixi körpüsünün bərpası, tələbələr üçün təqaüdlərin ayrılması, avia əlaqələrin artırılması və 2026-cı ildən yeni uçuşların başlaması müzakirə mövzusu olub. Ən önəmlisi isə tərəflər hər hansı ilkin şərt qoymadan normallaşma prosesini davam etdirmək öhdəliyini bir daha təsdiqləyiblər.

Bu arada Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan Romada çıxışı zamanı bildirib ki, Ermənistan və Azərbaycan yekun sülh sazişini imzaladıqdan sonra Ankara da Ermənistanla münasibətlərin normallaşdırılması istiqamətində konkret addımlar atacaq. Onun sözlərinə görə, Vaşinqtonda imzalanan sənəd hələ yekun sənəd deyil və əsas sənədin 2026-cı ilin birinci yarısında imzalanması gözlənilir.

Bu açıqlama bir daha təsdiqləyir ki, bölgədə sülhün bərqərar olması, kommunikasiyaların açılması və münasibətlərin normallaşdırılması üçün açar rolunu məhz Azərbaycan–Ermənistan sülh müqaviləsi oynayır. 30 il təcrid vəziyyətində yaşayan Ermənistan anlayır ki, vəziyyətdən çıxış yolu qonşularla münasibətlərin normallaşdırılmasından keçir. Azərbaycanla sülh sazişi, Türkiyə ilə münasibətlərin bərpası, ticari, enerji əməkdaşlıq layihələrində iştirak və regional inteqrasiya Ermənistan üçün alternativsiz yoldur. Sülhün institusionallaşdırılması isə təkcə Ermənistan və Azərbaycan üçün deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqaz regionu üçün yeni imkanlar açacaq, regionun təhlükəsizlik və sabitlik mühitini möhkəmləndirəcək.

Toğrul İSMAYIL,
Ankara Universitetinin professoru, politoloq

Türkiyə ilə Ermənistan arasında İrəvanda keçirilən altıncı görüş regionda diplomatik dinamikanın davamlı şəkildə inkişaf etdiyini göstərir. Tərəflərin əvvəlki razılaşmaları təsdiqləməsi danışıqların ardıcıllığını və müəyyən etimad mühitinin formalaşdığını ortaya qoyur. Bu, həm də iki ölkənin uzun illər davam edən qarşıdurmadan sonra daha praqmatik yanaşmaya meyilləndiyini göstərən mühüm siqnaldır. Hakan Fidanın açıqlaması Türkiyənin Ermənistanla münasibətləri normallaşdırmaq prosesini Azərbaycan–Ermənistan sülh müqaviləsi ilə əlaqələndirdiyini açıq şəkildə nümayiş etdirir.

Bu yanaşma Türkiyənin Cənubi Qafqaz siyasətində Azərbaycanın maraqlarını birinci plana çıxardığını və Ankara–Bakı strateji sinxronizasiyasının dəyişməz olduğunu sübut edir. Beləliklə, Ermənistan yalnız Azərbaycanla yekun sülh sazişinə imza atmaqla Türkiyə ilə real diplomatik irəliləyişə nail ola bilər. Bu prosesin uzanması regionda siyasi və iqtisadi imkanların tam reallaşmasının qarşısını alır. Lakin paralel addımların uğurla atılması regional kommunikasiyaların açılmasını, ticarət və enerji layihələrinin genişlənməsini mümkün edə bilər. Ermənistan üçün bu, uzun illər davam edən təcrid durumundan çıxmaq və regional iqtisadi inteqrasiyaya qoşulmaq imkanı yaradır. Türkiyə üçün isə həm Cənubi Qafqazda təsir dairəsini gücləndirmək, həm də yeni iqtisadi və logistika imkanlarını reallaşdırmaq perspektivi formalaşdırır. Ümumilikdə, İrəvanda baş tutan son görüş prosesin simvolik deyil, strateji məna daşıdığını göstərir. Əgər Ermənistan real kompromislərə gedərsə, Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşması Cənubi Qafqazda yeni geosiyasi tarazlıq yaradacaq.

Musa BAĞIRLI
XQ