İşğalçının ədalət axtarışı RAKURS

Rusiya Ukraynanı soyqırımda ittiham edir

Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi Rusiyanın Ukraynaya qarşı Luqansk və Donetsk vilayətlərində soyqırım törətdiyinə dair əks iddiasını qəbul edib. Bu, ABŞ Senatında ukraynalı uşaqların ruslar tərəfindən oğurlanması ilə bağlı son dinləmələr fonunda baş verib. 2025-ci il dekabrın 5-də isə Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi Rusiya Federasiyasının Soyqırım Cinayətinin Qarşısının Alınması və Cəzalandırılması Konvensiyasına uyğun olaraq Ukraynaya qarşı əks iddiasının məqbul sayıldığını bildirib. Bu addım rəsmi olaraq məhkəmənin Ukraynanın Donetsk və Luqansk vilayətlərində iddia edilən “soyqırım aktları” ilə bağlı Rusiyanın mövqeyini nəzərə aldığını və onun davam edən proseslərə daxil edilməsinə icazə verdiyini bildirir.

Lakin Ukraynanın bu əks iddianın rədd edilməsi ilə bağlı vəsatəti təmin edilməyib və məhkəmə Rusiyanın iddialarının əsas işin predmeti ilə bağlı olduğunu müəyyən edərək, onlara birlikdə baxılmasına şərait yaradıb. Ukraynanın 2026-cı il dekabrın 7-nə qədər, Rusiyanın isə 2027-ci il dekabrın 7-dək cavabı var. Xatırladaq ki, Ukrayna ilkin şikayətində Rusiyanı soyqırımda ittiham etməyib, əksinə, 2022-ci ilin fevralında Rusiyanın genişmiqyaslı təcavüzünün başlaması ilə birbaşa əlaqəli olan bu cür iddialara dair sübutların rədd edilməsini tələb edib.

Rusiya isə öz növbəsində bu tapıntıları rədd edir və hesab edir ki, soyqırım hədəf bölgələrdə baş verib ki, bu da iş üzrə əks iddianın verilməsi üçün əsas olub. Bununla belə, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi özü əvvəlki qərarında müəyyən edib ki, sübutları nəzərdən keçirərkən Donetsk və Luqansk vilayətlərində soyqırımı ilə bağlı heç bir mötəbər dəlil yoxdur və belə bir soyqırım iddiası Rusiyanın güc tətbiq etməsinə rəsmi əsas vermir. Bu, Məhkəmənin bu bəhanə ilə işğalın yolverilməz olduğu qənaətinə gəlməsi üçün hüquqi əsas yaradıb.

Eyni zamanda, ABŞ Senatında da bu yaxınlarda davam edən müharibə kontekstində ukraynalı uşaqların Rusiya qüvvələri tərəfindən oğurlanması ilə bağlı dinləmələr keçirilib. Vaşinqtonda Nümayəndələr Palatasının Təxsisatlar Komitəsinin iclası zamanı insan haqları üzrə ekspertlər uşaqların işğal olunmuş ərazilərdən məcburi köçkünlüyünün sistemli xarakterinə diqqət çəkiblər. Xüsusilə, Ukraynadan zorla çıxarılan ən azı bir neçə uşağın həqiqətən də Şimali Koreyadakı düşərgəyə köçürüldüyünə dair rəsmi ifadələr təqdim edilib. Şahidlərin sözlərinə görə, bu uşaqlar ideoloji proqramlar və hərbçilərlə təmas yolu ilə “yenidən təhsilə” məruz qaldıqları mühitə yerləşdirilib, bu da geniş miqyaslı assimilyasiya və nəzarət şəbəkəsinin mövcudluğunu təsdiqləyir.

İnsan haqları təşkilatlarının nümayəndələri həmçinin bildiriblər ki, Rusiya və ya onun müttəfiq hökumətlərinin (Belarus) nəzarətində olan ərazilərdə fəaliyyət göstərən çoxsaylı qurumlar uşaqların ruslaşdırılması, onların yenidən təhsil alması və hətta hərbi təlim keçməsi təcrübəsini yayırlar. Onlar öz bəyanatlarında qeyd ediblər ki, bu cür əməllər mədəni və milli kimliyin zorla silinməsinə bənzəyir və bu, sistemli cinayətin elementi sayıla bilər.

Sübutlar qarşısında uğursuzluq

BMT-nin planetə təsiri hazırda “sıfırdır” və buna görə də baş verənləri qiymətləndirmək üçün bir müddət əziyyət çəkmək lazım gələcək. İnsan Hüquqları Şurası tərəfindən yaradılmış Ukraynada İnsan Hüquqları Pozulmaları üzrə müstəqil BMT-nin Təhqiqat Komissiyası öz hesabatlarında Rusiya Federasiyasının törətdiyi çoxsaylı ağır cinayətləri, o cümlədən məcburi köçkünlük və işgəncələri sənədləşdirib. Komissiya həmçinin qeyd edir ki, Rusiya KİV-ləri tərəfindən yayılan ritorika soyqırıma açıq çağırış təşkil edə bilər.

Eyni zamanda, bir çox hüquq analitikləri Rusiyanın bütün hərəkətlərini insan haqlarının ciddi şəkildə pozulması, soyqırım davranışı kimi qiymətləndirirlər. Bununla belə, soyqırımın sübutunun hüquqi standartı insanlığa qarşı ümumi cinayətlər və ya müharibə cinayətləri ilə müqayisədə xeyli yüksəkdir. Yekun məhkəmə qərarları hələ də qəbul edilir, o cümlədən ICJ (Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi, BMT-nin əsas məhkəmə orqanı), eləcə də digər hüquqi mexanizmlər.
Lakin bu müzakirələr davam edərkən, bir sıra Qərb ekspertlərinin təsdiq etdiyi kimi, ruslar ukraynalılara qarşı soyqırım törətməkdə davam edir. Məsələn, NewLines Strategiya və Siyasət İnstitutunun (Vaşinqton, ABŞ) və Raul Uollenberq İnsan Hüquqları Mərkəzinin (Monreal, Kanada) hüquqi hesabatında Rusiyanın hərəkətlərinə belə qiymət verilir: “Biz dünyanın hər yerindən aparıcı hüquq ekspertlərini topladıq, onlar bütün sübutları nəzərdən keçirdilər və onlar belə qənaətə gəldilər ki, Rusiya Federasiyası Ukraynada Soyqırım Konvensiyasının pozulmasına görə məsuliyyət daşıyır”.

Bundan başqa, CNN-in bəyanatında təqdim olunan hüquqi brifinqdə amerikalı və kanadalı hüquqşünaslar açıq şəkildə vurğulayırlar ki, “Rusiyanın Ukraynadakı hərəkətləri Moskvanın soyqırımı qızışdırdığı və Ukrayna xalqının məhvinə yönəlmiş vəhşiliklər törətdiyi qənaətinə gəlmək üçün kifayət qədər əsas verir”. Bu hesabat Rusiyanın Soyqırım Konvensiyası kontekstində hərəkətlərini qiymətləndirmək üçün əsas kimi CNN və digər Qərb KİV-ləri tərəfindən geniş şəkildə yayılıb. Bu mətndə Rusiyanın hərəkətlərinin təhlili çərçivəsində “soyqırıma təhrik” anlayışından istifadə edilən qiymətləndirmənin hüquqi mahiyyəti vurğulanır.

Cons Hopkins Universitetində soyqırım və siyasi zorakılıq üzrə Qərb eksperti Yevgeni Finkelin hamılıqla qəbul edilmiş hüquqi və tarixi kontekstdən çıxış edərək birbaşa qiymətləndirməsi var. O qeyd edir ki, “...Ukraynanın tammiqyaslı işğalının birinci mərhələsi dəf edildikdən sonra, Buçada kütləvi qətllər də daxil olmaqla, irimiqyaslı müharibə cinayətlərinin sübutu, potensial məhv etmək niyyəti ilə birlikdə soyqırımın baş verdiyini sübut etdi”.

Faktlar, hüquqi çərçivə və beynəlxalq reaksiyalar

2022-ci ilin fevralında Rusiya Federasiyası Ukraynaya genişmiqyaslı hərbi müdaxilə başladıb və bu, müasir beynəlxalq münasibətlərdə ən böyük təhlükəsizlik böhranlarından birinə çevrilib. Müharibə nəticəsində yüz minlərlə insan həlak olub, milyonlarla nəfər evini tərk etməyə məcbur olub və döyüş əməliyyatları zamanı çoxsaylı mülki əhali zərər görüb. Bu dağıntılar müxtəlif dövlətlər, beynəlxalq təşkilatlar və insan haqları qrupları tərəfindən müzakirə olunur və bəzi aktorlar Rusiya qüvvələrinin hərəkətlərini soyqırımı termini ilə xarakterizə edirlər.

Beynəlxalq hüquqda “soyqırımı” termini 1948-ci il Soyqırımın Qarşısının Alınması və Cəzalandırılması Konvensiyasında müəyyən olunur. Bu konvensiyaya görə soyqırımı müəyyən bir millət, etnik, irqi və ya dini qrupu (qismən və ya tamamilə) məhv etmək məqsədi ilə törədilən hərəkətlər təşkil edir.

Bu tərifə uyğun olaraq, soyqırımı yalnız fərdlərin öldürülməsini deyil, həm də müəyyən qrupun həyat şəraitinin məhv edilməsini, uşaqların zorla digər qrupun nəzarətinə verilməsini və doğurma qabiliyyətinin məhdudlaşdırılmasını da əhatə edən genişmiqyaslı çərçivə daxildir.

Müxtəlif təşkilatların hesabatlarına görə, Rusiya ordusunun Ukraynada apardığı hərbi əməliyyatlar zamanı ciddi insan haqları pozuntuları qeydə alınıb. 2022-ci ildə Buça və bir çox digər şəhərlərdə qeydə alınmış mülki əhali qətliamı, qeyri-bərabər gücdən istifadə, mülki şəxslərin öldürülməsi kimi hallara dair etibarlı sübutlar var. Human Rights Watch kimi qruplar Rusiya qüvvələrini icra etdiyi hərəkətlərə görə mülki kişiləri qətlə yetirmək, işgəncələr və zorakılıq daxil olmaqla bir çox cinayətə görə ittiham edirlər.

Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (ICC) tərəfindən Vladimir Putinə və digər yüksək səviyyəli rəsmilərə qarşı çıxarılan həbs qərarlarından biri Ukrayna uşaqlarının Rusiyaya zorla aparılması və yerləşdirilməsi ilə bağlıdır. Bu cür tədbirlər 1948-ci il konvensiyasının müəyyən müddəalarına uyğun olaraq soyqırımı hesab edilə bilər.

Bir sıra beynəlxalq hüquqşünaslara görə, Rusiya rəhbərliyinin və onun dəstəkli media qurumlarının bəzi açıqlamaları Ukraynalıların milli kimliyini inkar edir və nifrət ritorikası istifadə edir, bu isə soyqırımı məqsədinin göstəricisi ola bilər. Bu faktlar, kriminal hərəkətlər və zorakılıq mexanizmləri barədə müxtəlif hesabatlarda təsvir olunsa da, rəsmi hüquqi tərifə uyğun soyqırımın təsdiqi üçün mürəkkəb və yüksək hüquqi standartlar lazımdır.

Beynəlxalq məhkəmə prosesləri

Rusiyanın Ukraynada soyqırımı törətməsi ilə bağlı iddialar birbaşa beynəlxalq məhkəmələrdə müzakirə olunur. Ukrayna 2022-ci ildə Rusiya əleyhinə Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində (ICJ) soyqırımı konvensiyası üzrə iş qaldırıb. Bu şikayət əsasında Rusiya iddia etdiyi “soyqırımı iddialarını” öz müdafiəsinə çevirmişdi, lakin məhkəmə bu iddianın yalnız bəzi hissələrini baxılmağa layiq hesab edib. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (ICC) Rusiya rəhbərliyi və digər şəxslər haqqında Ukraynada uşaqların zorla köçürülməsi kimi spesifik cinayətlərə görə həbs qərarları çıxarıb. Bu qərarlar müharibə cinayətləri və bəşəriyyətə qarşı cinayətlərə yönəlib, lakin soyqırımı tərkibini ayrıca təsdiq etmir.

Bir sıra dövlət və beynəlxalq orqanlar Rusiya ordusunun hərəkətlərini qəti şəkildə pisləyib və insan haqları pozuntularını araşdırmağa çağırıb. Bununla belə, bəzi ölkələr və beynəlxalq aktorlar soyqırımı termini ilə hələ də ehtiyatla yanaşır, çünki bu hüquqi termin ciddi məhkəmə sübutu tələb edir. Rusiya hakimiyyəti isə bu iddiaları qəti şəkildə rədd edir və öz hərbi əməliyyatlarını “xüsusi hərbi əməliyyat” və ya müdafiə tədbiri kimi təqdim etməyə çalışır.

Rusiyanın Ukraynada soyqırımı törətdiyi iddiaları münaqişənin ən ciddi və mürəkkəb məsələlərindəndir. Dünya ictimaiyyəti, hüquqşünaslar və beynəlxalq təşkilatlar bu iddiaları araşdırmağa davam edir. Hal-hazırda bəzi ciddi sübutlar — mülki əhaliyə qarşı zorakılıq, qeyri-bərabər hücumlar və uşaqların zorla köçürülməsi kimi halların mövcudluğu göstərilir, lakin soyqırımın hüquqi olaraq sübut olunması üçün hələlik yekun məhkəmə qərarları gözlənilir.

Hər halda bu məsələ beynəlxalq hüquqi standartlar və insan hüquqlarının tətbiqi üçün ən mühüm sınaqlardan biri olaraq qalır.

V.VƏLİYEV