Kembricdə elmin ön cəbhəsində olan azərbaycanlı alimlə MÜSAHİBƏ

Kembric, 27 sentyabr, AZƏRTAC

Bioinformatika və struktur biologiya sahəsində beynəlxalq nüfuza sahib azərbaycanlı alim Qərib Mürşüdov hazırda Kembric Universitetinin Molekulyar Biologiya Laboratoriyasında qrup rəhbəri kimi fəaliyyət göstərir. Onun elmi nəticələrinə və proqramlarına 70 mindən çox istinad olunub. Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülmüş Qərib Mürşüdov elmi fəaliyyətini həm Böyük Britaniyada, həm də Azərbaycanda davam etdirir. O, AZƏRTAC-a müsahibəsində elm sahəsində yolundan, Azərbaycanda elmin inkişafı üçün atdığı addımlardan danışıb, gənclərə tövsiyələr verib. Q.Mürşüdovun müsahibəsini təqdim edirik.

– Siz bioinformatika sahəsində tanınmış mütəxəssis kimi Kembric Universitetinə dəvət olunan azərbaycanlı alimsiniz. Sizi Azərbaycandan Böyük Britaniyaya gətirən elm yolu necə formalaşdı?

- İnsanın həyat yoluna təsir edən amillər, yəqin ki, uşaqlıqdan başlayır. Uşaqlıq illərimdə çoxlu kitab oxuyar və xəyallarla yaşayardım. Valideynlərim sadə insanlar idi və evimizdə kitab yox idi. Xoşbəxtlikdən, məktəbin və kəndin kifayət qədər zəngin kitabxanaları var idi. Mən də elə həmin kitabları oxuyurdum. Anamın nağıl danışmağa olan sevgisi də, şübhəsiz ki, təxəyyülümün inkişafında və öz qüvvəmə inanmağımda mühüm rol oynayıb.

Bakı Dövlət Universitetinin Tətbiqi riyaziyyat fakültəsini 1985-ci ildə bitirdikdən sonra arzuladığım kimi elmlə məşğul olmaq çox çətin idi. Elmi fəaliyyətim Bakıdakı Fizika İnstitutundan Moskvadakı Kristalloqrafiya İnstitutuna keçdikdən sonra nisbətən asanlaşdı. Moskvada aspiranturada oxuduğum müddətdə əldə etdiyim nəticələrə görə beynəlxalq konfranslara və kurslara getmək imkanları var idi. Məhz o vaxt sovet və qərb elmi mühiti arasında böyük fərqi hiss etdim. Nəticə etibarilə qərara gəldim ki, ciddi elmlə məşğul olmaq istəyirəmsə, qərb universitetlərində işləmək mütləq lazımdır. Uşaqlıqdan bəslədiyim xəyallar və oxuduğum ədəbiyyatın təsiri altında İngiltərəni ən nüfuzlu elmi mərkəzlərin ölkəsi kimi təsəvvür edirdim. Buna görə də elmi fəaliyyətimi İngiltərədə davam etdirmək qərarına gəldim. Beləliklə, 1993-cü ildə York Universitetində işləməyə başladım. 2001-ci ildə “Wellcome Trust”dan aldığım böyük elmi tədqiqat qrantı ilə öz qrupumu rəsmi olaraq qurdum. 2011-ci ildə isə mənə Kembricdə qrup yaratmaq təklifi gəldi. Bu təklif gələn institut müasir molekulyar biologiyanın formalaşdığı əsas mərkəzlərdən biridir. Həmin institutda indiyə qədər qrup rəhbəri kimi çalışıram.

– Hazırda rəhbərlik etdiyiniz qrup hansı mövzular üzərində çalışır?

- Hazırda fəaliyyətimi iki hissəyə bölmək olar. Kembricdəki qrupumdakı elmi fəaliyyət - elmi qrupumun əsas fəaliyyəti zülal və digər bioloji makromolekulların öyrənilməsi üçün riyaziyyat, statistika, kompüter elmlərinə və hesablama kimyasına əsaslanan üsulların inkişafı və tətbiqidir. Belə makromolekulların öyrənilməsi fundamental elmi əhəmiyyət daşımaqdan əlavə praktikada da əhəmiyyətlidir. Xəstəliklərin başa düşülməsi və onlara qarşı mübarizə aparmaq üçün bu xəstəlikdə iştirak edən molekulların necə işlədiyini başa düşmək lazımdır. Və ya enerji problemlərinin həllərindən biri üçün fotosintez mexanizmini başa düşmək zərurəti var. Mənim qrupum belə proseslərdə iştirak edən molekulların öyrənilməsi üçün üsullar inkişaf etdirir və kompüter proqramları yazır. Bu proqramlar isə dünyanın müxtəlif ölkələrində istifadə olunur.

Yəqin ki, məni hazırda ən çox həyəcanlandıran, Azərbaycanda elmin inkişafına təkan vermək üçün verdiyim cəhdlərdir. Bunun üçün müxtəlif istiqamətlərdə fəaliyyət göstərirəm. Fəaliyyətlərdən biri kimi, Bakıdakı Molekulyar Biologiya və Biotexnologiya İnstitutunda rəhbərlik etdiyim laboratoriyadır. Laboratoriya işçiləri üçün Kembricdəki qrupuma elmi ezamiyyətlərə gəlmək imkanları yaranır. Bu isə onların inkişafına kömək edir. Bundan əlavə, Azərbaycanda olanda müxtəlif universitetləri və məktəbləri ziyarət edirəm. Əsas məqsədim gənclərdə həvəs yaratmaq və öz qüvvələrinə inanmaq üçün məsləhətlər verməkdir. Mən inanıram ki, əgər hamımız bir yerdə işləsək, gənclərdə həvəs yaradaraq gələcəkdə Azərbaycanda güclü elmi fəaliyyətlər için şərait yarada bilərik.

- Sizin elmi nəticələriniz beynəlxalq səviyyədə tanınır. Azərbaycan alimlərinin dünya elminə inteqrasiyası üçün hansı imkanlar və çətinliklər mövcuddur?

- 15 ildən çoxdur ki, Azərbaycanda elmin inkişafına töhfə verməyə çalışıram. Lakin gördüyüm nəticələr hələlik məhduddur və qarşımızda hələ çox iş var. Azərbaycanda əhəmiyyətli elmi potensial mövcuddur. Bu potensialı düzgün dəstəkləmək və güclü mərkəzlər yaratmaqla ölkəmizdə elmin sürətlə inkişafı mümkündür.

- Elmi məqalələrinizə və proqramlarınıza 70 mindən çox istinad olunub. Bu, çox böyük göstəricidir. Sizcə, belə bir uğurun arxasında hansı amillər dayanır?

- Mənə görə, elmi fəaliyyətin qiymətləndirilməsində əsas meyar məqalələrin sayı və ya istinadlar deyil. Əsas olan, elmi nailiyyətin keyfiyyəti və dərinliyidir ki, bunu da yalnız həmin sahənin ekspertləri həqiqi qiymətləndirə bilər.

Uğurun əsasında isə üç şey dayanır: daimi özünü təkmilləşdirmə, çətinliklərə meydan oxumaq kimi baxmaq və yorulmadan işləmək. Yeni bir ideya yarananda qarşıma çıxan problemləri bir maneə deyil, həll edilməli bir çağırış kimi qəbul edirəm. Ətrafımdakıların “bu mümkünsüzdür” deyə inanması, mənim daha da rəqabət hissi ilə işimlə məşğul olmağıma səbəb olur.

– 2022-ci ildə Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə Sizə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adı verildi. Bu mükafat Sizin üçün hansı mənanı daşıyır?

- Prezidentə şəxsi işlərimə yüksək qiymət verdiyinə görə səmimi təşəkkürümü bildirirəm. Bununla belə, vurğulamaq istərdim ki, mənim üçün şəxsi nailiyyətlərdən daha əhəmiyyətli olan, Azərbaycanda elmin inkişafına verdiyim töhfəmdir. Əgər bu ad mənim bu istiqamətdəki səylərimi daha effektiv və məhsuldar edərsə, bu, mənim üçün ən böyük mükafatdır. Artıq müşahidə edirəm ki, bu ad həmin səyləri daha da gücləndirməyə kömək edir. Əsas müsbət nəticələri isə gələcəkdə gözləyirik.

– Sizcə, xaricdə yaşayan azərbaycanlı alimlərin diasporun inkişafında rolu nədən ibarət ola bilər? Onların təcrübəsindən ölkəmiz necə faydalana bilər?

- Elmi diasporun yaradılması ümumi diasporun möhkəmlənməsinə, alimlər arasında əməkdaşlıq və qarşılıqlı dəstəyin artmasına, gənc kadrların inkişafına və ən əsası, Azərbaycanda elmin irəliləməsinə mühüm töhfə verə bilər. Bu fəaliyyət universitetlərdə və məktəblərdə görüşlər, tədris və tədqiqat proqramlarında iştirak, eləcə də uğurlu azərbaycanlı alimlərin işlərinin mediada tanıdılması kimi təşəbbüslərlə gerçəkləşə bilər. Həmçinin müasir elmi və texniki ədəbiyyatın Azərbaycan dilinə çevrilməsinə də dəstək göstərilə bilər.

– Gənc azərbaycanlı alimlər üçün Sizcə ən önəmli dərs nədir? Xaricdə elm sahəsində uğur qazanmaq istəyənlərə hansı məsləhətləri verərdiniz?

- Ən vacib məqam gənclərin öz gücünə və istedadına inanmasıdır. Azərbaycan gəncləri istedad baxımından heç bir millətdən geri qalmır, sadəcə texniki imkanların məhdudluğu bəzən onların inkişafına mane olur. Lakin əsas biliklər möhkəm olduqda, digər bacarıqları öyrənmək mümkündür. Bu gün kitablar, videolar və beynəlxalq resurslar kifayət qədər əlçatandır, həmçinin elm adamlarının əksəriyyəti kömək etməyə hazırdır. Gənclər bu imkanlardan maksimum yararlanmalıdır. Unutmamaq lazımdır ki, soydaşlarımız həmişə dəstəyə hazırdır və Azərbaycan xalqı övladlarının uğurları ilə fəxr edir.

– Bioinformatika və struktur biologiya bu gün ən sürətlə inkişaf edən sahələrdəndir. Sizcə, yaxın illərdə bu istiqamətlərdə hansı böyük elmi kəşflər gözlənilir?

- Yəqin ki, hüceyrələrin müxtəlif səviyyədə quruluşu və orada olan molekulların qarşılıqlı əlaqələrini nəzərə alan dinamika böyük bir hadisə olacaq. Bu, müəyyən xəstəliklərə qarşı mübarizə üçün üsulların fikirləşilməsindən əlavə, hüceyrələrdə gedən proseslərdən müəyyən praktiki problemlərin həlli üçün istifadə etmək üçün də imkanlar yaradacaq. Məsələn, ətraf mühitin təmizlənməsi, yaşıl enerji və s. problemlərə yeni yanaşmalar olacaq.

– Özünüz üçün qarşıya qoyduğunuz növbəti elmi hədəflər nələrdir? Qərib Mürşüdovu gələcəkdə hansı yeni layihələrdə görə biləcəyik?

- Mənim üçün hazırda konkret elmi işlərlə məşğul olmaqdan əlavə, Azərbaycan elminə kömək etmək də maralıdır. Konkret elmi işlərimi texniki detallara girmədən izah etmək çətindir, lakin qısa şəkildə desəm, bu, makromolekulyar quruluşların öyrənilməsi üçün statistik modellərin qurulmasıdır. Bu, məsələn, süni intellekt kimi tanınan sahəyə aiddir, lakin mahiyyətcə model qurmaqdan ibarətdir. Azərbaycanda elmin inkişafı məni ən çox narahat edən və həyəcanlandıran məsələdir. Ümid edirəm ki, bir neçə ildən sonra Azərbaycanda aparılan elmi işlərin keyfiyyətindən danışacağıq. Lakin hələlik görüləsi çox iş var, müxtəlif resursları səfərbər etmək lazımdır.

Aytən Abbaslı

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri

London