Köhnə Kişinin portret cizgiləri və ya gecikmiş rekviyem

"Bəzi insanlar həyatı o qədər diri yaşayır ki, ölümünə inanmaq olmur".(B.H.)...Onunla tanışlığımız təsadüf idi. İlk dəfə bir dövlət mərasimində qarşılaşdıq. Salonun girişində bir balaca izdiham yaranmışdı. Hamı kimi o da növbədə dayanmışdı.

Girişə mən daha yaxın idim. O məni tanımır, ancaq mən onu tanıyıram. Təbii ki, kənara çəkilib: "Buyurun" dedim. Bir anlıq duruxdu, sonra təşəkkür ifadə edən bir təbəssümlə içəri keçdi. Protokoldakı yerində əyləşdi. Elə o andaca arxaya qanrılıb göz gəzdirdi, baxışları ilə məni tapıb, bir daha təbəssüm etdi.

Bu təsadüfdən sonra ara-sıra rastlaşırdıq. Bir dəfə ayaqüstü söhbətləşdik, özü telefon nömrəsini mənə verdi. Bayramlarda təbrikləşirdik. Uzun-uzun söhbətlərimiz olmamışdı. Elə hardasa qarşılaşanda, salamlaşır, hal-əhval tuturduq. Həmişə də sanki çoxdan tanıdığı biri sayaq, hətta doğması imiş kimi ayrıca isti münasibət göstərirdi. Bu insanın tükənməyən həyat eşqi, heç kimdən əsirgəmədiyi pozitiv enerjisi məni heyran etmişdi. Üzündəki nurdan hamıya pay tuturdu.

Dediyim kimi, onunla təsadüfən tanış olmuşduq. Amma bu, yəqin ki, zəruri bir təsadüf idi. Ya da təsadüfi zərurət. Bizi qarşılaşdıran da, uzaqlaşdıran da bizdən ucadakı qüvvədir - İlahi qüvvə. Elə deyilmi?! Anatol Fransın maraqlı bir deyimi var, burda yerinə düşür: "Təsadüf Tanrının öz imzasını qoymaq istəmədiyi zaman istifadə etdiyi ləqəbdir". "Göyün cazibə qüvvəsi" adlı essemdə isə Jan-Pol Sartrın bir fikrini iqtibas gətirmişdim: "Ayrılıq - bizi birləşdirən zamanın adıdır". Budur, zaman sanki bizi o Köhnə Kişidən - böyük insandan uzaqlaşdırır; artıq beş ildir, aramızdan ayrılıb gedib. Ancaq zaman, Sartrın dediyi kimi, bizi birləşdirməyə doğru axıb gedir. Onun getdiyi yerə - son mənzilə hamımız gedəcəyik. Vaxt keçdikcə, yaş üstünə yaş gəlir, biz ömrün vaxt limitini əridirik və İlahi dərgaha yaxınlaşırıq. Orada doğmalarımızla görüşəcəyik. O doğmalardan biri də bu essenin qəbrəmanıdır. Həmin o Kişi adam.

Lao Tszı deyirdi: "Heç vaxt heç kəsdən heç nə ummuram, ona görə də heç vaxt heç kəsdən küsmürəm".

Mən də o Kişidən heç vaxt heç nə ummadım, heç bir xahiş etmədim, nəsə bir şey istəmədim. Hər dəfə rastlaşanda mənə: "Çətinliyin olsa, çəkinmə, əlaqə saxla" deyirdi. Amma mən heç vaxt onu hansısa bir məsələ ilə bağlı rahatsız etmək istəmədim.

Bizdə - millətimizdə böyüklərin yeri bir başqa olur. Evdə-ailədə də, cəmiyyətdə də. İllah da atanın özünə xas bir ayrıcalığı var, bunu bilirsiniz. Biz tərəflərdə belə bir söz də var: "Atam mənim qaraçuxamdır". Sanki gözümüzün işığı, ürəyimizin dirəyi, kürəyimizin söykəyi, qolumuzun qüvvəti, biləyimizin taqəti, ruhumuzun təpəri - çətin günün güman yeri, dayağımız, qoruyucu qəhrəmanımız anlamında deyilir bu söz.

Bəli, böyüyü olmayan böyüməz. Ya da bir yanı həmişə sanki yarım qalar; qəlbi sınıq, qanadı qırıq halda böyüyər. Özü ilə bərabər içindəki o çatı, bağrındakı ağrını, gözündəki qüssəni, ruhundakı nisgili də "bəsləyib böyüdər". Heç özü də bilmədən, hiss etmədən... İstəmədən!

Bir essemdə yazmışam: "İndi mən odu söndürülmüş ata ocağının külü ilə oynayan ahıl uşağam".

Altmış yaşa çatsam da, artıq ahıllığa qədəm qoysam da, içimdə bir məsum uşağı yaşatmaqda davam edirəm. Həm də erkən atasızlığın yaraladığı o məsum-məzlum uşağı. Ata itkisi ilə vaxtsız incinmiş ruhum vaxtlı-vaxtında yaşanmamış bir uşaqlıq çağındadır elə bil. Bu yarım buraxılmış çağlarım ata qayğısı ilə bütövləşə bilərdi. Bəlkə mən bu hisslərlə yanaşıram mənə doğma kimi gələn özgə atalara.

Həyat çox qəribədir, deyilmi?! Əvvəli ilə sonu bir-birindən kəskin fərqlənsə də, insan öz əvvəlini bir şəkildə sona qədər özü ilə daşıyır. Axırı ölüm olsa da, qocalığını sanki ikinci uşaqlıq çağı kimi yaşayır. Artıq qocalmış bir uşaq və ya hələ də uşaq kimi qalmış bir qoca olursan. Ölümə də, dediyim kimi, hələ də uşaq qalmış qoca olaraq gedirsən.

Yazıçı dostum İlqar Rəsulun belə bir fikri var: "Həyat - sonu ölümlə nəticələnən ən uzun xəstəlikdir".

Əgər, doğrudan da, belədirsə, biz niyə tez "sağalmaq" istəyirik?!

Bəziləri bu "xəstəlik"dən çox erkən... "sağalır". Başqa sözlə, həyata çox erkən vida edir. Bəzi insanlar həyatı boyu o qədər dəyər qazanır ki, hətta səksən, doxsan, yüz il yaşasa belə, gedişi həmişə adama erkən kimi görünür. Buna, "uzun sürən xəstəlik"dən "erkən sağalmaq" deyəkmi, görəsən?!

Bəlkə hə, bəlkə yox. Bilmirəm.

Bildiyim bir şey var: bu essenin qəhrəmanının günahlarla dolu, zalım dünyada yaşadığı ömür bir gümrahlıq çeşməsi, həyat eşqinin qurumayan qaynağı idi.

Gözləri həmişə gülən adama heç vaxt heç bir xəstəliyi yaraşdırmaq olmur, o da ola ölümü.

Onu bizdən beş il "dərinliyində" bir vaxt yarğanı, zaman uçurumu ayırır. Ancaq hələ də beynimizin bir payı bu müdrik möhtərəmin ölümünə inanmaqda çətinlik çəkir.

Olur axı bəzən: bir doğmanı itirirsən, normal şüur bu fakta "təslim olsa da", təhtəlşüur irrasional bir israrla gerçəkliyi geri itələyir. Ruhunun hansısa "küncündə" solğun da olsa, bir ümid işığı həmişə közərir. Sənə elə gəlir, ya da təbii sövqlə özünü "inandırmağa"-ovundurmağa çalışırsan ki, o, harasa uzaq bir səfərə çıxıb və bir gün mütləq dönüb gələcək. Bu səfərin son yolçuluq olduğunu - bu mütləq doğrunu sənin arxa şüurun israrla inkar edir. Birinin gəlməyəcəyini bilə-bilə gözləyirsən. Bəlkə unutmaqdan qorxursan. Axı əslində insan elə unudulan gün... ölür. Unutmadığın, unutmaq istəmədiyin, istəsən də, unuda bilməyəcəyin insan isə həmişə yanındadır. Kamil obrazı, nurlu çöhrəsi, gülümsər gözləri ilə.

Bax, mən əvvəl də bunu yazmışdım: BƏZİ İNSANLAR HƏYATI O QƏDƏR DİRİ YAŞAYIR Kİ, ÖLÜMÜNƏ İNANMAQ OLMUR.

Bəlkə bu insanın yoxluğuna alışırsan, amma bu yoxluqla heç vaxt barışmırsan. Barışa bilmirsən. Bir frazamı yeni biçimdə təkrar dilə - yazıya gətirmək istəyirəm: varlığında varlığından doya bilmədiyin adamların yoxluğunda yoxluğundan tez "doymaq" istəyirsən. Bu yoxluq sanki yoxdur sənin üçün.

İnsan sevdiyinin, əzizinin yoxluğunu asan həzm edə bilmir. İlahinin təqdiridir, o başqa. Ancaq özündən sonra dərin boşluq doğuran insanın yoxluğu həmişə ağrıdır. İçində bir sızı, bir göynərti kimi qalır. Bu yoxluğu düşündükcə, aldığın hər nəfəs ürəyinə ox kimi batır.

Niyə?! Çünki belə böyük şəxsiyyətlərin varlığı qədər, yoxluğu da böyük olur.

Bəli, həyatda fərqli-fərqli adamlar var. Var-dövlət adamları çoxdur, dövlət adamları isə az olur.

Adam var - öz vəzifəsi böyükdür, adam da var - öz vəzifəsindən böyükdür.

Mənim qəhrəmanım öz rəsmi vəzifəsindən böyük adam idi. Vəzifəsi ilə böyüyən yox, vəzifəsini böyüdən kişi idi.

İstər Sovetlər zamanında, istərsə müstəqil dövlətimizdə çox sayda məsul vəzifələr tutmuşdu. Ancaq onun həmişə bircə vəzifəsi var idi: Vətəni sevmək. İnsan sevdiyi qədər sevimlidir. Vətənini sevəni, Vətən daha çox sevər.

Bilirsiniz, mən həmişə yeri düşəndə deyirəm: Vətəni dəlicəsinə sevərsən, ancaq Vətənə yalnız ağılla xidmət edə bilərsən. Vətənə ağılla xidmət etməyin çox yolları var. Əgər dövlət vəzifəsində oturan adam özünü səngərdəki əsgər kimi hiss edirsə, o, gerçəkdən Vətəni sevir. Mənim qəhrəmanım Vətənini dəlicəsinə sevirdi və ona ağılla xidmət edirdi.

O, Sovetlər dönəmində partiya katibi də olmuşdu, hökumətdə nazir də, parlamentdə deputat da olmuşdu; ömrünün çox hissəsi rəhbər vəzifələrdə keçmişdi. Cavanlığını da yaşamışdı, ahıllığını da. Ağsaqqallığa da yüksəlmişdi. Hətta onu ölkənin Ağsaqqallar Şurasının sədri seçmişdilər. Ağsaqqalların ağsaqqalı məqamına qədər gəlib çatmışdı. Hər cür orden-medala layiq görülmüşdü. Yüksək təltiflər görmüşdü. Ancaq onun ən yüksək fəxri adı da, ən uca titilu da bircə dənə idi: Kişi adam. El dilində deyirlər: "Filankəs kişi adamdır". Bu adı ona xalq vermişdi. Çünki heç vaxt özünü xalqdan kənarda, xalqdan yuxarıda qoymamışdı. Xalqın arasından çıxsa da, həmişə... xalqın arasında idi. Dediyim kimi, onun fərdi məzmunu, həyat kredosu, İlahidən missiyası bu idi: bu dünyada Kişi kimi yaşamaq, bu dünyadan Kişi kimi getmək. Belə bir bəxtəvərlik hər insana nəsib olmur.

El arasında bir söz var: köhnə kişilər. Hətta məşhur söz ustalarından biri belə deyib: "Köhnə kişilərin zamanında köhlən atlar vardı. O kişilər o atlara mindilər və getdilər". Məncə, tam elə deyil; dövrümüzdə də köhnə kişilər - kişi adamlar olub və var. Atlar da var. Ancaq o kişi adamlar o atlara minib, geriyə - keçmişin dərinliyinə çapmadılar. Bu gündən sabaha doğru gedən yolda bizə bələdçilik elədilər və edirlər də. Cismən aramızdan ayrılsalar belə.

Köhnə kişilər dedik. Bir var köhnə kişi, bir var köhnəlmiş kişi. Bu essenin qəhrəmanı köhnəlmiş kişilərdən deyildi. İz saldığı keçmişi də bəlli idi, üz tutduğu gələcəyi də. Keçmişini üzünə tutub yaşayanlardan olmadı, həmişə üzü gələcəyə - yeni açılan səhərlərə tərəf idi. Üzündəki nuru da bu səhərlərdən alırdı.

Belə insanlar adətən başqalarının həyatlarını xoşbəxt toxunuşlar edərlər həmişə. Bu toxunuşlar onun özünü də hər dəfə əvvəlkindən daha xoşbəxt edərdi. Bioloji saatı sanki "geri qalmışdı"; yaşından çox cavan görünürdü. Bu qoca dünyada belə cavan qalmaq hər kəsə nəsib olmayan bir bəxtəvərlikdir.

Həyatımıza xoşbəxt toxunuşlar dedik. Bəli, doğrudur, biz həyatımızı bəzən insanlarla o qədər doldururuq ki, orda özümüzə yer qalmır. Ancaq insan da var, o, sənin həyatından çıxanda yeri həmişə boş qalır.

Bəli, həyatı diri yaşayanların ölümünə inanmaq olmur. Çünki həyatı dolu yaşayanların yeri həmişə boş qalır. Yeri boş qalsa da, yolu boş qalmır. Onun çırağını yandıran varsa, irsini yaşadan varsa, adını daha da ucaldan varsa, sağlığlndakı qədər yoxluğunda da yolunu gətirən varsa - həyat və amal məktəbində davamçıları hələ varsa, deməli, adamın ölümü ilə yaratdığı boşluqda qaynayan - qaynayacaq bir həyat bulağı həmişə var.

Adamların hamısı məktəb oxuyur. Ancaq öz məktəbini yarada biləcək az adam var. Qəhrəmanımız o çox adamın arasındakı az adamlardandır. Həyatda öz yolu, cəmiyyətdə öz mövqeyi, idarəçilikdə öz üslubu vardı, ona görə də ürəklərdə öz yeri var.

...Anatol Frans "Tanrının imzası" ifadəsini işlədib. Böyük insanları Tanrının Yer üzünə qoyduğu imzalara bənzətsək, Fəttah Səməd oğlu Heydərov da o İlahi imzalardan biri olsa gərək. Avqustun 4-də onun vəfatının beşinci ili tamam olur. Ruhu şad olsun!

Yazıçı-publisist Bahəddin Həzi