Milli ləzzətin oğurluğu Paxlavanın erməni versiyası

Tarix boyu mətbəx mədəniyyəti xalqların kimliyinin bir parçası olub. Hər xalqın mətbəxi onun tarixini, yaşam tərzini, mədəni dəyərlərini əks etdirir. Bunu ermənilər də bilməmiş deyil və o səbəbdən də maddi və qeyri-maddi irs sarıdan çox kasıb olan bədnam qonşularımız daim mədəniyyət oğurluğuna “gəldim, gördüm, mənimsədim” sxemi üzrə geniş yer ayırıblar. 

Emənilər özlərinin qeyri-maddi mədəni irsi kimi təqdim etmək istədikləri dəyərlərin siyahısında paxlavanın da adı yer alıb.

Ermənistanın tez-tez Türk dünyasının - Azərbaycanın, Türkiyənin mədəniyyət nümunələrinə qondarma iddialar irəli sürməsi az qala adi hala çevrilib. Paxlava da bu mənimsəmə prosesində növbəti "qurban"lardan biridir. 

Ermənilər bu gün də müxtəlif beynəlxalq tədbirlərdə, kulinariya festivallarında, xarici mediada, sosial şəbəkələrdə və digər mənbələrdə paxlavanı "erməni şirniyyatı" kimi təqdim edir, az qala dəridən-qabıqdan çıxırlar. Halbuki tarixi mənbələrdə paxlavanın Osmanlı dövründən və daha öncədən türk mətbəxində olduğu sübut edilib.

Azərbaycanın bəzi bölgələrində paxlavanın hazırlanma üsulu yüzilliklərlə nəsildən-nəslə ötürülüb.
Azərbaycan və Türkiyədə paxlava müxtəlif növlərdə hazırlanır. Ölkəmizdə bu şirniyyatın Şəki paxlavası, Bakı paxlavası, Gəncə paxlavası, Quba paxlavası kimi növləri var. Paxlava Azərbaycanda qeyd edilən Novruz bayramının simvollarından biridir.

Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyinin şərhində bildirilir ki, türk xalqlarının mətbəx mədəniyyətinin ən çox istifadə olunan şirniyyatlarından olan paxlavanın erməni mətbəxinə heç bir aidiyyəti yoxdur. 

“Digər tərəfdən, “paxlava/baklava” sözünün etimoloji baxımdan erməni dili ilə hər hansı bir bağlılığından da söhbət gedə bilməz və bu linqvistik vahidin etnolinqvistik analizi göstərir ki, o, türk xalqlarının dilinin leksikasına daxildir. Söz Türkiyə türkcəsində “baklava”, Azərbaycan dilində “paxlava” kimi səslənir. 

“Paxlava/baklava” sözü digər türk olmayan xalqların dillərinə də keçib. Məsələn, “baklava/paxlava” sözünə ingilis dilində ilk dəfə 1650-ci ildə rast gəlinir və həmin sözün Türkiyə türkcəsindən alınmış türkizm olduğu göstərilir”.

Türkiyəli tarixçi Nuri Canlı paxlava haqqında ilk yazılı məlumatın XV əsrə aid olduğunu bildirir. Onun yazdığına görə, Osmanlı hökmdarlarının Topqapı muzeyinin Yemək kitabında İstanbulu fəth edən sultan Fatihin dövrünə aid bir qeyd saxlanılıb. Həmin qeyddə göstərilir ki, sarayda ilk baklava 1453-cü ilin avqustunda hazırlanıb.

Həmçinin XVII əsrə aid bir türk mahnısında da “baklava” sözünə rast gəlinir:

Dərdə dəvadır baklava,

Cana şəfadır baklava,

Yiyəmmədim doyunca,

İbrət-nümadır baklava.

Bütün bunlar onu göstərir ki, qədim dövrlərdə belə “baklava” türk mətbəxinin tanınmış şirniyyatlarından olub.
“Baklava/paxlava” sözünün türk dilinə aid və şirniyyat növü olaraq türk xalqlarının mətbəx mədəniyyəti nümunəsi olduğunu bir sıra xarici ölkələrin alim və tədqiqatçıları da öz əsərlərində qeyd ediblər.

Məsələn, məşhur avstriyalı linqvist Frants Mikloşiç, alman şərqşünası Gerhard Derfer öz əsərlərində “baklava/paxlava” sözünün türk mənşəli olduğunu və digər dillərə keçdiyini qeyd ediblər.

Bir sözlə, “baklava/paxlava” sözünün türk mənşəli olması barədə fikir elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilmiş aydın nəticədir.

Azərbaycanlı alimlərdən Bəşir Əhmədov “paxlava/baklava” sözünün dilimizdə geniş şəkildə işlənən paxla sözü ilə bağlı olduğunu qeyd edib.

Əqli Mülkiyyət Agentliyinin şərhinə görə,“baklava/paxlava” sözünün etimologiyasından danışarkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu şirniyyatın adının iki sözdən – türk dillərindəki “bakla/paxla” və ərəb dilində olan “halva” sözlərindən yaranması barədə fikirlər də mövcuddur:

“Bəllidir ki, bakla/paxlanı Azərbaycanda paxlalı bitkilərə aid edirlər. Lakin tarixən bu sözü dənli və paxlalı bitkilərin bütün növlərinə aid edirdilər. Qoz, badam, araxis və s. də bu kateqoriyaya daxildir. Onu da qeyd edək ki, bəzən paxlavanı düyü və qarğıdalı, həmçinin dənli-paxlalı bitkilərin unundan da hazırlayırlar. Ərəb mənşəli “halva” sözü isə “unlu şirniyyat” kimi tərcümə olunur. “Baklava/paxlava” sözü isə kontaminasiyadır, yəni “bakla/paxla” və “halva” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş yeni sözdür və ən önəmlisi, türk dilinin sözyaratma qaydalarına uyğun olaraq yaradılıb. Daha dəqiq desək, “baklahalva/paxlahalva” söz birləşmələri sözün ortasındakı hecanın kəsilməsi yolu ilə fonetik cəhətdən “baklava/paxlava” sözlərinə çevrilib”.

Paxlava milli mədəniyyətimizdə alovun rəmzi sayılır, ortasında qoyulmuş fındıq isə yaranışın mifik mənasını özündə əks etdirir.

Maraqlıdır ki, bir sıra erməni yazılı mənbələrində də “baklava/paxlava” sözünün türk leksikasına, həmin adda şirniyyatın isə türk xalqlarının mətbəx mədəniyyətinə aid olduğu və etimoloji cəhətdən ermənilərə heç bir aidiyyətinin olmadığı qeyd edilir.

Məsələn, erməni əsilli yazıçı və dilçi Sevan Nişanyan bu sözün ona məlum olan ən əski formalarını (1500-ci ilə qədər) “baklağı və baklağu” olaraq qəbul edir, onun Proto-Türk kökənli olduğunu bildirir və bununla həmin sözün əslində ermənilərlə heç bir əlaqəsinin olmadığını göstərir ( https://www.nisanyansozluk.com/kelime/baklava ).

Ermənistan mədəni oğurluq yolunda dayanmaq bilmir. İrəvan 2022-ci ildən paxlavanın "erməni şirniyyatı" kimi UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyasına daxil edilməsi üçün hazırlıqlara başlayıb. Hətta bununla bağlı layihə Ermənistan hökumətinin müzakirəsinə təqdim edilib. Amma mədəniyyəti oğurluqla yaradıb çox da uzağa getmək olmaz.

Paxlavanın qatları necə zərif və incədirsə, onun arxasında dayanan mədəniyyət də bir o qədər dərin və köklüdür. Bunu sadəcə reseptlə, şəkərlə, unla, yağla mənimsəmək mümkün deyil. Çünki paxlava türk-Azərbaycan süfrəsində bir daddan çox, bir simvoldur. Ona görə də deyirik: paxlava hara, ermənilər hara?

A.Zeynalov

Yazı “Əqli Mülkiyyətçilərə Kömək” İB-nin Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin yardımı ilə həyata keçirdiyi “Erməni plagiatlığının izləri: Əqli mülkiyyət terroru” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.