Milli publisistikanın ideya estetik yükü kontekstində Hüseyn Cavid yaradıcılığı

(Sevil Həsənovanın “Hüseyn Cavid publisistikası və müasirlik” dərs vəsaitinə tələbə-jurnalist baxışı)

Ədəbi irsi və publisistik fəaliyyəti ilə Azərbaycan düşüncə tarixində silinməz iz qoymuş Hüseyn Cavidin publisistikası təkcə tarixi-mədəni dəyəri ilə deyil, həm də müasir media sisteminin ideoloji dayaqları kontekstində tədqiq olunmağa layiq mövzudur. Bu baxımdan Sevil Həsənovanın “Hüseyn Cavid publisistikası və müasirlik” adlı dərs vəsaiti təkcə Cavidşünaslıq sahəsində deyil, ümumilikdə jurnalistika və publisistika tariximizdə nəzərəçarpacaq dərəcədə elmi yenilik yükü daşıyan bir əsərdir.

Müəllifin tədqiqat obyekti olan Hüseyn Cavid publisistikası milli mətbuatın formalaşma və inkişaf mərhələlərində spesifik ideya-estetik cərəyanların və maarifçilik konseptlərinin ifadə vasitəsi kimi təqdim olunur. Sevil Həsənova Cavidin publisistikasını yalnız bir dövrün jurnalist fəaliyyəti çərçivəsində deyil, milli ideoloji platformanın formalaşmasında təsiredici faktor kimi dəyərləndirir.

Kitabda Hüseyn Cavidin publisistik irsi təhlil olunarkən onun təlim-tərbiyə, maarifçilik, milli özünüdərk və mədəni intibah məsələlərinə yanaşması dərin fəlsəfi-ideoloji aspektlərdən şərh olunur. Sevil Həsənova göstərir ki, Cavidin ilk publisistik çıxışları məhz didaktik-pedaqoji funksiyanı daşıyır və ictimai şüurun formalaşmasında “müəllim-publisist” tipajının bariz təcəssümüdür.

Jurnalistika nəzəriyyəsində “funksional publisistika” termini var – bu, informativlikdən daha çox tərbiyəedici, yönləndirici, çağırışedici və maarifləndirici rolu ehtiva edən yazılardır. Hüseyn Cavidin müxtəlif mətbuat orqanlarında çap olunan məqalələri bu qəbildən sayılır və müəllif tərəfindən bu yazılar ideoloji kontekstlərlə izah edilir.

Sevil Həsənova Hüseyn Cavidin jurnalistikada fəal subyekt kimi çıxış etdiyini xüsusi vurğulayır. Onun təhsil illəri ərzində qazandığı publisistik təcrübənin, oradakı modernist və maarifçi mətbuatla təması, yazı üslubunda kosmopolitizm və idealizm sintezini formalaşdırdığı qeyd olunur. Bu baxımdan Cavidin publisistik yazılarında dominant olan diskurs “milli ideya + bəşəri dəyərlər” formuluna əsaslanır ki, bu da müasir publisistikada “transmillilik” anlayışına bənzər bir yanaşmadır.

Kitabda diqqətçəkən yanaşmalardan biri də Cavidin publisistikasının struktur-janr müxtəlifliyinin elmi təhlilidir. Müəllif onun yazılarında bədii publisistika ilə informasiya xarakterli jurnalistika arasında sərhədin silinməsini, yəni “ədəbi publisistika”nın formalaşmasını vurğulayır. Bu isə jurnalistika nəzəriyyəsində “janr sintezi” anlayışına uyğundur.

1918–1920-ci illər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Hüseyn Cavidin publisistik fəaliyyəti həm məzmunca, həm də formasına görə təkamül mərhələsinə qədəm qoyur. Sevil Həsənova Cavidin bu illərdəki çıxışlarını “ideoloji publisistika” kimi qiymətləndirərək, burada milli müstəqillik, vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət düşüncələrinin ifadəsini geniş şəkildə araşdırır. Bu dövrə aid məqalələrin diskurs analizində “azadlıq”, “millət”, “maarif”, “ədalət” və s. konseptlər semantik açılım tapır.

Kitabda mühüm elmi məqamlardan biri Sovet dövrünün ideoloji senzurasının Hüseyn Cavid publisistikasına təsirinin araşdırılmasıdır. Sevil Həsənova bu dövrdə Cavidin publisistikasının ya susdurulduğunu, ya da təhrif edildiyini faktlarla sübut edir. Müəllif qeyd edir ki, bu dövrdə Cavidə yönəlmiş “panislamist”, “pantürkist” ittihamları onun milli və bəşəri ideyaları ilə tam ziddiyyət təşkil edirdi.

Yanaşmalar “ideoloji manipulyasiya” və “diskurs pozuntusu” kimi jurnalistika nəzəriyyəsində xüsusi terminlərlə izah olunur. Sevil Həsənova bu tədqiqatla göstərir ki, Cavidin publisistik irsi sovet totalitarizmi qarşısında susdurulmuş olsa da, onun yazılarındakı estetik-mənəvi mesajlar məhv olmamış, zamanla reaktualizasiya olunmuşdur.

 Müəllif Hüseyn Cavidin publisistik irsinin Azərbaycan mətbuatında sonrakı illərdə – xüsusilə 1950-ci illərdən sonra yenidən işıqlandırılmasını və onun ideyalarının müasirlik prizmasından yenidən interpretasiyasını geniş təhlil edir. Bu proses “tarixi-narrativ publisistika” adlanan sahənin formalaşmasına xidmət etmişdir. Sevil Həsənova Hüseyn Cavidin ideyalarının tədricən bədii yaradıcılıqla yanaşı publisistik diskursda da reabilitasiya olunmasını faktlarla sübut edir.

Sevil Həsənovanın “Hüseyn Cavid publisistikası və müasirlik” əsəri sadəcə bioqrafik və tarixi faktları sadalamaqdan ibarət deyil. Bu kitabda Cavidin publisistikası kompleks şəkildə – ideoloji, fəlsəfi, estetik və kommunikativ aspektlərdən təhlil olunur. Əsər jurnalistika nəzəriyyəsində “publisistika–ədəbi yaradıcılıq sintezi” modelinə əsaslanan elmi yanaşma ilə yazılmışdır.

Hüseyn Cavidin publisistikasının əsas semantik dayaqları – maarifçilik, milli özünüdərk, azadlıq, mənəvi kamillik və mədəni yüksəliş ideyaları müasir jurnalistikanın da əsas missiyalarından biridir. Bu baxımdan, Sevil Həsənovanın tədqiqatı həm retrospektiv baxış, həm də gələcək nəsil jurnalistlər üçün nəzəri-praktik yol xəritəsi funksiyasını yerinə yetirə bilər.

 Beləliklə, “Hüseyn Cavid publisistikası və müasirlik” kitabı həm jurnalistikanın fəlsəfi-estetik əsaslarının, həm də milli publisistikanın tarixi inkişaf xəttinin öyrənilməsində mühüm elmi-nəzəri mənbədir. Kitab publisistikanın milli ideologiya ilə sintezini anlamaq istəyən tədqiqatçılar və jurnalistlər üçün yol göstərən bir bələdçidir.

Əli Hüseynov