Müqavimətin melanxoliyası Rəvan Cavid yazır

Rəvan CAVİD

Bəzən insanın içində elə bir səssizlik olur ki, səs-küy qədər kəskin hiss edilməsə də, tədricən ondan artıq ağrı verir. Melanxoliya məhz bu səssizliyin adıdır - nə tam kədərdir, nə də tam ümidsizlik. O, insanın ruhunda yavaş-yavaş dolaşan kölgə kimidir, hər şey yerində görünür, amma heç nə həqiqətən yerində deyil. Gülümsəyirsən, danışırsan, yaşayırsan, amma içində izah edə bilmədiyin bir boşluq nəfəs alır.

İnsanın içindəki xaos isə bu melanxoliyanın gizli tərəfidir. Düşüncələr bir-birinə dəyir, xatirələr plansız şəkildə üzə çıxır, qorxular səbəbsizcə böyüyür. Keçmişlə gələcək eyni anda danışmağa başlayır və insan hansını dinləyəcəyini bilmir. Bir anlıq xoşbəxt xatirə səni isidir, növbəti an isə eyni xatirə niyə artıq mümkün olmadığını xatırladıb ürəyini sıxır. Xaos elə budur: eyni hissin həm təsəlli, həm də yara olması.

Melanxolik insan tez-tez özünü başqalarından fərqli hiss edir. Sanki hamı həyatın ritminə uyğun addımlayır, o isə bir az geridə qalıb ətrafı müşahidə edir. Hər detalı hiss edir: səslərin tonunu, baxışların arxasındakı yorğunluğu, sözlərin demədiyini. Bu dərin hiss etmək bəzən bir hədiyyə, bəzən də ağır bir yük olur. Çünki hər şeyi bu qədər hiss edən insan özünü qorumağı unudur.

İçimizdəki xaosla yaşamağı öyrənmədikcə, melanxoliya bizi udur. Amma maraqlıdır ki, bu xaos bizi dağıtmaqla yanaşı, formalaşdırır da. İnsan ən dürüst sualları özünə məhz bu qarışıqlığın içində verir. "Mən kiməm?", "Nəyi itirdim?", "Nəyi axtarıram?" Cavablar həmişə tapılmır, amma sualların özü insanı dərinləşdirir.

Bəlkə də melanxoliya insanın ruhunun istirahət etmə üsuludur - bir az yavaşlamaq, bir az susmaq, içindəki xaosu dinləmək üçün. Çünki bəzən insan ancaq qarışanda özünü tapır.

Uzun cümlələr... Bitmək bilməyən uzun cümlələr... Ağrının, əzabın, işgəncənin və mənasızlığın sonsuz vergülləri... Bir roman insana həyatın dərin qaranlıq üzünü iliklərinə qədər hiss etdirərək necə göstərə bilər? Bu il Nobel Ədəbiyyat mükafatının sahibi bizə ən məşhur əsəri ilə bunu izah edir.

Laslo Krasnahorkainin "Dirənişin melanxoliyası" (The Melancholy of Resistance) romanı oxucuya hadisələri anlatmaqdan çox, onu bir vəziyyətin içinə salır. Bu vəziyyət nə tam xaosdur, nə də nizam; daha çox nizamın artıq mənasını itirdiyi, amma xaosun da hələ adını demədiyi bir aralıq zonadır. Roman məhz bu keçid anının estetikasını yaradır. Burada hər şey gecikir: fəlakət də, üsyan da, xilas da. Gecikən isə ən çox insanın öz vicdanıdır. Romanın mərkəzində konkret bir süjetdən çox, insanın tarixi təcrübəsi dayanır. Sirkin şəhərə gəlişi, balinanın nümayişi, Şahzadənin görünməz varlığı - bunların hamısı səbəb deyil, nəticədir. Əsl səbəb isə artıq düşünmək istəməyən, məsuliyyəti üzərindən atan, təhlükəni sezsə də, ona ad verməyən insan kütləsidir.

Bu romanda şəhər sadəcə fon deyil; o, canlı bir varlıq kimi davranır. Küçələr, evlər, meyxanalar, meydanlar - hamısı kollektiv psixozun müxtəlif mərhələlərini əks etdirir. Şəhər düşünmür, xatırlamır, müqavimət göstərmir. O, yalnız reaksiya verir. Bu mənada şəhər müasir insanın özüdür: baş verənləri analiz etməyən, amma onların içində sürüklənən bir subyekt. Krasnahorkai burada təhlükəli bir fikri səssizcə irəli sürür: xaos həmişə kənardan gəlmir. Bəzən o, daxildə çoxdan hazır olur, sadəcə bəhanə gözləyir.

Sirkin mərkəzində dayanan balina ilk baxışda heyrət obyektidir. Lakin bu heyrət düşüncə doğurmur; əksinə, onu dondurur. Balina nəhəngdir, səssizdir, ölüdür - amma müqəddəs kimi qorunur. İnsanlar ona baxır, lakin onu anlamırlar. Balina burada məna itkisini gizlədən simvol kimi çıxış edir. Bu obraz müasir dünyanın böyük ideallarını xatırladır: hələ də qorunan, amma artıq içi boş olan anlayışları - din, millət, tərəqqi, hətta mədəniyyətin özünü. Onlar hələ mövcuddur, lakin artıq istiqamət vermirlər. İnsan bu boşluğu qəbul etməmək üçün balinanı müqəddəsləşdirir.

Şahzadə romanda, demək olar ki, görünmür. O, danışmır, əmrlər vermir, hətta səhnədə yoxdur. Amma hamı onun adını çəkir. Bu obraz müasir hakimiyyətin ən təhlükəli formasını təmsil edir: fiziki zorakılıqdan çox, psixoloji hökmranlıq. Şahzadə insanları zorla deyil, boşluqla idarə edir. O, qorxu yaymır, istiqamət də göstərmir. Sadəcə mövcudluğuna inanılır. Bu isə onu real tiranlardan daha güclü edir. Çünki ona qarşı çıxmaq üçün əvvəlcə onun həqiqətən var olub-olmadığını sorğulamaq lazımdır. Kütlə isə bu sualı verməkdən qorxur.

Valuşka romanın ən tragik obrazıdır, çünki o, pis deyil. O, zorakılıq istəmir, hakimiyyət arzulamır, dağıtmaq niyyətində deyil. O, sadəcə kainatın harmoniyasına inanır. Ulduzların hərəkəti, planetlərin nizamı onun üçün insan dünyasının xaosuna alternativdir.

Lakin Valuşkanın problemi də buradadır: o, reallığa müqavimət göstərmir, ondan qaçır. Onun saflığı passivliklə nəticələnir. Krasznahorkai burada oxucunu narahat edən bir sual ortaya qoyur: yaxşı niyyət yetərlidirmi? Əgər insan şəri görür, amma ona qarşı heç nə etmirsə, bu da bir növ şər deyilmi? Valuşka nə qəhrəmandır, nə də günahkar. O, sadəcə uyğunlaşa bilməyən insandır. Və bu uyğunsuzluq onu fəlakətin ilk qurbanına çevirir.

Cənab Eszter musiqi nəzəriyyəsinə, harmoniyaya, keçmişin ideal nizamına inanır. O, dünyanı düzəltmək istəyir, amma yalnız keçmişə baxaraq. Eszter üçün problem xaos deyil; problem insanların artıq düzgün nizamı tanımamasıdır. Lakin bu düşüncə də çıxılmazdır. Çünki Eszterin müdafiə etdiyi nizam artıq mövcud deyil. O, onu xilas etməyə çalışdıqca, əslində onun dəfnini gecikdirir. Eszter konservativ ağılsızlığın simvolu deyil, daha çox nostaljinin iflic edici təsirinin təcəssümüdür.

Romanda baş verən zorakılıq səhnələri qəfil deyil. Onlar uzun bir laqeydliyin, səssiz razılaşmanın nəticəsidir. İnsanlar birdən-birə qəddar olmur; onlar əvvəlcə susur, sonra baxır, sonra öyrəşir. Krasnahorkai oxucuya açıq şəkildə demir ki, nə etmək lazımdır. Amma göstərir ki, müqavimətin yoxluğu da bir mövqedir. Bu mövqe isə həmişə güclünün xeyrinə işləyir.

Nəticə: melanxoliya bir hiss deyil, vəziyyətdir. Roman melanxoliyanı romantik bir kədər kimi yox, tarixi bir vəziyyət kimi təqdim edir. Bu, artıq üsyan etməyən, amma hələ də fəlakətə tam razı olmayan insanların halıdır. Roman oxucuya ümid vermir, amma bir şey tələb edir: ayıqlıq.

Bəlkə də Krasnahorkainin ən radikal mesajı budur: dünya məhv olmur, o, sadəcə yavaş-yavaş mənasızlaşır. Və bu prosesdə ən təhlükəli şey zorakılıq deyil, onu normal qəbul etməkdir.

Krasnahorkainin romanı bu gün oxunanda tarixi və ya alleqorik bir mətn kimi deyil, demək olar ki, reportaj kimi təsir bağışlayır. Sirkin şəhərə gəlişi artıq uzaq bir fantaziya deyil; o, hər gün ekranlarımızda, xəbər lentlərində, sosial şəbəkələrin sonsuz axınında təkrar-təkrar qurulur. Balina indi daha parlaqdır, daha səs-küylüdür, amma eyni dərəcədə ölüdür. Şahzadə isə adını dəyişib - bəzən "təhlükəsizlik", bəzən "rifah", bəzən də "normal vəziyyət" adlanır.

Bu gün zorakılıq küçələrdə baş verməyə də bilər; o, dilin içində, statistikada, alqoritmlərdə, laqeydlikdə gizlənir. Valuşkalar hələ də mövcuddur - yaxşı niyyətli, təmiz, amma səssiz. Eszterlər isə keçmişin nizamını xatırladıqca, indinin dağılmasını izah etməyə çalışırlar. Kütlə isə hələ də eyni sualı vermir: "Bu vəziyyətə necə gəldik?"

Roman bizdən qəhrəmanlıq tələb etmir. Amma bir şeyi açıq şəkildə xatırladır: sükut neytral mövqe deyil. Müqavimət göstərməmək, hadisələrin "öz-özünə keçib gedəcəyinə" inanmaq, əslində ən stabil hakimiyyət formasıdır. Bugünün melanxoliyası da buradan doğur - nə qəzəb yetərlidir, nə ümid. Sadəcə baxırıq.