Neftin qiyməti artır Azərbaycan üçün yeni fürsət, yoxsa təhlükə?

Dünya enerji bazarlarında gərginlik artdıqca neft qiymətləri də yüksəlməyə davam edir. Xüsusilə İsrail və İran arasında dərinləşən qarşıdurma bazarda neft təchizatı ilə bağlı riskləri artıraraq qiymətləri kəskin şəkildə bahalaşdırıb. Bu prosesin fonunda Azərbaycanın ixrac etdiyi “Azeri Light” markalı neftin 1 barelinin qiyməti ötən gün 3,79  dollar, təxminən 5 faiz artaraq 79,58 dollara yüksəlib.

Bu qiymət artımı Azərbaycanın dövlət büdcəsi üçün də önəmli mesajlar verir. Xatırladaq ki, 2025-cü il üçün təsdiqlənmiş büdcədə bir barel neftin orta qiyməti 70 dollar səviyyəsində götürülüb. Hazırkı qiymət artımı ölkəyə əlavə maliyyə mənbəyi qazandırır.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun (ARDNF) gəlirləri əsasən xam neft və qaz ixracından formalaşır. Neftin qiymətinin artması fondun gəlirlərini və dövlət büdcəsinə ayrılan transferlərin həcmini artıra bilər.

Bu isə öz növbəsində sosial layihələrin daha rahat maliyyələşməsinə, dövlət investisiyalarının genişlənməsinə şərait yaradır.

Xüsusilə kənd təsərrüfatı və emal sənayesi kimi sahələrə investisiyaların artırılması həm daxili ərzaq təhlükəsizliyinin təmininə, həm də kənd yerlərində məşğulluğun artmasına xidmət edə bilər. İxracyönümlü istehsal isə ticarət balansını yaxşılaşdırmaqla yanaşı Azərbaycan məhsullarının dünya bazarlarında mövqeyini gücləndirər.

Digər tərəfdən, alternativ enerji və rəqəmsal texnologiyalara yatırımlar həm enerji təhlükəsizliyini təmin etmək, həm də iqtisadiyyatın innovasiya əsasında inkişafını təşviq etmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Lakin neftin qiymətinin yüksəlməsi təkcə gəlir artımı ilə məhdudlaşmır. Bu proses paralel olaraq idxal olunan məhsulların qiymətlərinə də təzyiq göstərir. Xüsusilə yanacaq, daşınma və logistika xidmətləri kimi sahələrdə xərclərin artması, ümumi istehlak səbətində qiymətlərin yüksəlməsinə, yəni inflyasiyanın sürətlənməsinə gətirib çıxara bilər.

Azərbaycan kimi idxaldan müəyyən dərəcədə asılı ölkələrdə bu cür bahalaşma ən çox ərzaq məhsullarında hiss olunur.

Ümumilikdə neftin qiymətinin artması Azərbaycanın iqtisadi sabitliyi üçün müsbət impulsdur. Lakin bu şansı yalnız büdcəni doldurmaqla məhdudlaşdırmaq uzunmüddətli perspektivdə risk yarada bilər.

Unutmayaq ki, neft qiymətləri dəyişkəndir. Dayanıqlı rifah üçün iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi, institusional islahatlar və sosial tarazlığın qorunması Azərbaycanın qarşıdakı illər üçün əsas prioriteti olmalıdır.

Bu sahədə xarici ölkələrin təcrübəsi də maraqlıdır.  Norveçin suveren sərvət fondu modeli (Norwegian Government Pension Fund) neft gəlirlərinin uzunmüddətli dövrə bölüşdürülməsi, fiskal intizam və şəffaf idarəetmə baxımından dünya üzrə nümunə kimi qəbul edilir. Burada əsas prinsip ondan ibarətdir ki, neft gəlirlərindən birbaşa dövlət xərcləmələrinə deyil, fonddan əldə edilən illik gəlirin yalnız müəyyən hissəsinə icazə verilir (orta hesabla 4%). Bu yanaşma makroiqtisadi sabitliyi qorumağa, həm də gələcək nəsillərin maraqlarını nəzərə almağa imkan verir.

Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri isə “post-neft” dövrünə keçid strategiyası çərçivəsində “Vision 2030” kimi geniş transformasiya proqramları həyata keçirirlər. Bu proqramlar neftdən kənar sektorlarda – turizm, logistika, texnologiya və alternativ enerji sahələrində böyük investisiya layihələri ilə müşayiət olunur. Məqsəd odur ki, neft gəlirləri iqtisadi transformasiyanın maliyyə bazasına çevrilsin, yoxsa yalnız cari xərclərə sərf olunmasın.