Pul azaldıqca, xəstəlik artır: ÜST yenə xəbərdarlıq edir

Maliyyələşdirmənin kəsilməsi və dərman çatışmazlığının "artan təhlükəsi" səbəbindən ötən il qlobal miqyasda malyariya və ölüm halları artıb.

“Cümhuriyət” xəbər verir ki, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) yeni hesabatında bu barədə xəbərdarlıq edib.
2024-cü ildə təxminən 282 milyon malyariya yoluxma 610 000 ölüm hadisəsi baş verib ki, bu da əvvəlki ilə nisbətən təxminən yoluxmada doqquz milyon və ölümdə 12000 artım deməkdir.

ÜST-ün məlumatına görə, Afrikadakı on bir ölkə malyariya hallarının və ölümlərinin təxminən üçdə ikisini təşkil edir və ölümlərin azaldılmasındakı irəliləyiş "hədəflərdən çox geridə qalır".

Qeyri-kommersiya təşkilatı “Malaria No More UK”-nin idarəedici direktoru Qaret Cenkins açıqlamasında bildirib ki,  yoluxmanın artması xüsusilə narahatedicidir, çünki maliyyələşdirmənin kəsilməsinin təsiri hələ gələcək illərdə də özünü göstərəcək. 

“Euronews” xəbər verir ki, ABŞ, Birləşmiş Krallıq, Almaniya və Fransa kimi varlı ölkələr malyariya təşəbbüsləri də daxil olmaqla qlobal səhiyyə proqramları üçün maliyyələşdirməni kəskin şəkildə azaldıblar.

ÜST bildirib ki, əvvəlki maliyyələşdirmə səviyyələri kifayət etməsə də, beynəlxalq yardımın azaldılması malyariyanın yayılması və yenidən alovlanması riskini artırır.

Hesabata görə, 2024-cü ildə malyariya ilə mübarizə üçün qlobal maliyyələşdirmə 3,9 milyard dollar (3,4 milyard avro) təşkil edib. Bu, əvvəlki ilə nisbətən bir qədər azdır və səhiyyə mütəxəssislərinin ehtiyac duyduğu 9,3 milyard dollardan (8,1 milyard avro) çox aşağıdır.

Azərbaycan 12 ildir ki...

Malyariya dünyanın ən böyük ictimai səhiyyə problemlərindən biri olaraq qalır. Parazitlə yoluxmuş ağcaqanadların dişləmələri vasitəsilə insanlara ötürülən bu xəstəlik insandan insana yayılan xəstəliklərdən daha çətindir.

Azərbaycanda keçən əsrdə malyariya xəstəliyinin 5 genişmiqyaslı epidemiyası baş verib.

Səhiyyə Nazirliyindən verilən məlumata görə, 1990-cı illərin əvvəllərində respublikada malyariyaya görə epidemioloji vəziyyət pisləşmişdi. Sonuncu epidemiya 1994-cü ildə baş verib. 1993-cü ildə respublika üzrə 23 hadisə, 1994- cü ildə 667 nəfərdə (29 dəfə çox) yerli yoluxma halları baş verib. 1995-ci ildə 2840 (124 dəfə çox), 1996-cı ildə isə ən yüksək pik vəziyyət yaranıb və 13135 hadisə (571 dəfə çox) qeydə alınıb. Beləliklə də xəstələnmə respublika ərazisinin 80%- ni əhatə edib.

Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən 1997-ci ildə Malyariya ilə mübarizə üzrə Milli Proqram hazırlanıb. Həmin ildən başlayaraq xəstəlik əleyhinə aparılmış məqsədyönlü kompleks əksepidemik tədbirlərin nəticəsində xəstələnmə səviyyəsi ilbəil azalaraq 2010-cu ildən sonra sporadik halda qeyd olunmağa başlayıb və 2013- cü ildən etibarən bu günə kimi yerli yoluxma halları qeydə alınmayıb. Azərbaycan Daşkənddə 2005-ci ildə qəbul edilmiş “Avropa regionunda malyariya ilə mübarizədən onun eliminasiyasına doğru” Bəyannaməsinə qoşulub və respublika ərazisində malyariyanın tam eliminasiyasına nail olunub.

Aşqabadda isə 2016-cı ilin iyul ayında “Eliminasiyadan sonrakı dövrdə xəstəliyin yenidən bərpa olunmasının qarşısının alınması” üzrə yeni Bəyannamə qəbul olunub. Bununla da, ölkəmiz malyariyadan azad ölkə statusu qazanıb. 2016-2020-ci illər üçün “Azərbaycan Respublikasında malyariya xəstəliyinin yenidən bərpa olunmasının qarşısının alınması” üzrə Milli Strategiya icra edilib.

Bununla belə, “Xəstəliyi ötürən parazit inkişaf etdikcə malyariya ilə mübarizə getdikcə çətinləşir və bu da insektisidlərlə hopdurulmuş ağcaqanad torları kimi mövcud müalicə və profilaktika metodlarını daha az təsirli edir”, - deyə ÜST xəbərdarlıq edib.

Ən azı səkkiz Afrika ölkəsi artemisininə qismən müqavimət göstərdiyini bildirib. ÜST-ün məlumatına görə, patogen 1980-ci illərin əvvəllərinə qədər birinci sırada dayanan dərman olan xlorokinə müqavimət göstərdiyindən bəri artemisinin terapiyasının "əsası" olub.

Cenkins yeni müalicələrin, "növbəti nəsil" ağcaqanad torlarının və peyvənd kampaniyalarının hazırlanması da daxil olmaqla, malyariyaya qarşı mübarizə üçün qlobal maliyyələşdirmənin artırılmasına çağırıb:

"Bizə yalnız potensial malyariyanın yenidən canlanmasının miqyasını anlayan deyil, həm də ölkələrin mübarizə aparmasına kömək etmək üçün malyariya elminin potensialını tanıyan liderlər lazımdır".

Yeni test hazırlanıb

London İmperial Kolleci, Qambiya səhiyyə təşkilatı, Burkina Fasodakı Nanoro Klinik Tədqiqat Bölməsi, ProtonDx Ltd və NIHR Qlobal Səhiyyə Tədqiqat Qrupunun alimləri "Dragonfly" adlı yeni ucuz diaqnostik test hazırlayıb sınaqdan keçiriblər.

Tədqiqatın nəticələri "Nature Communications" jurnalında dərc edilib.

Bu test hətta asimptomatik hallarda belə, malyariya infeksiyalarının sürətli və dəqiq aşkarlanmasına imkan verir. Nəticələr cəmi 45 dəqiqə ərzində əldə edilir və test qanda minimal səviyyədə parazitləri belə aşkar etmək üçün kifayət qədər həssasdır.

“Dragonfly” İmperial Kollecində və onun törəmə müəssisəsi olan “ProtonDx”-də hazırlanmış texnologiyadan istifadə edilərək hazırlanıb və mürəkkəb laboratoriya avadanlıqları tələb etmir.

Malariya bütün halların təxminən 95%-i Afrikada baş verdiyi üçün qlobal miqyasda qarşısı alına bilən ölümlərin əsas səbəblərindən biridir. Simptomları olmayan insanlar tibbi yardım almağa müraciət etmədikləri üçün asimptomatik infeksiyalar xəstəliyin davamlı yayılmasında əsas amildir. Belə insanların qanı ilə qidalanan ağcaqanadlar növbəti dişləmələri ilə paraziti başqalarına ötürə bilərlər. Yeni texnologiya, xəstəliyin ən çox təsirləndiyi ölkələrdə əvvəllər aşkarlanmamış malyariya hallarını tez bir zamanda müəyyən etmək üçün bir yol təqdim etməklə infeksiyanın bu potensial yayılmasının qarşısını almaq üçün ümid verir.

Son iki genomik tədqiqat insan fəaliyyətinin ağcaqanad təkamülünə və malyariya və denqe kimi xəstəliklərin yayılmasına necə təsir etdiyini ortaya qoyub.
"Science" jurnalında dərc olunan tədqiqatlar ən təhlükəli iki ağcaqanad növünə - “Aedes aegypti” və “Anopheles funestus”-a diqqət yetirir. Bu növlər insan müdaxiləsi sayəsində uyğunlaşıb və yayılıb, bu da onları idarə etməyi çətinləşdirib.

Jakob Cravford və həmkarları tərəfindən aparılan bir tədqiqatda denqe, çikunqunya və Zika viruslarının əsas vektoru olan “Aedes aegypti”-nin genomunu təhlil edilib.

Tədqiqatçılar bu növün invaziv nəslinin mənşəyini müəyyən etmək üçün dünya üzrə 73 populyasiyadan 1206 genomu ardıcıllıqla araşdırıblar. Nəticələr göstərib ki, ağcaqanadlar Qərbi Afrikada insanlara üstünlük verdikdən sonra Atlantik kölə ticarəti zamanı Amerikaya daşınıblar. Bu invaziv nəsil daha sonra Afrikaya qayıdıb və yerli populyasiyalarla çarpazlaşıb ki, bu da denqe epidemiyalarının artması və insektisidlərə davamlı mutasiyaların yayılması ilə üst-üstə düşüb.

Marie Lou Bodde və həmkarları tərəfindən aparılan başqa bir araşdırma Afrikada əsas malyariya vektorlarından biri olan “Anopheles funestus”-un genomik analizini aparıb. Tədqiqatçılar bu növün xüsusən də vektor nəzarəti tədbirlərinin təzyiqi altında necə uyğunlaşdığını öyrənmək üçün 16 Afrika ölkəsindən 701 ağcaqanad nümunəsini ardıcıllıqla araşdırıblar. Nəticələr göstərib ki, “Anopheles funestus” sürətlə insektisidlərə qarşı müqavimət inkişaf etdirir və bu da malyariya nəzarətini çətinləşdirir.

Bu tədqiqatlar ağcaqanadların yoluxduğu xəstəliklərlə mübarizə strategiyaları hazırlayarkən insan təsirlərini nəzərə almağın vacibliyini vurğulayır. Ağcaqanad populyasiyalarını və xəstəliklərin ötürülməsini nəzarətdə saxlamaq üçün daha uyğunlaşdırılmış və innovativ yanaşmalara ehtiyac var.

Genetik modifikasiya olunmuş ağcaqanad hazırlanıb

Kaliforniya Universitetinin San Dieqodakı alimləri, malyariya parazitlərinin ötürülməsini tamamilə maneə törətmək üçün genetik modifikasiya olunmuş ağcaqanadlar hazırlayıblar ki, bu da xəstəliyə qarşı mübarizədə əhəmiyyətli bir irəliləyişdir. Tədqiqatın nəticələri Nature jurnalında dərc edilib.

Komandalar “Anopheles stephensi” ağcaqanadlarının FREP1 zülalındakı tək bir amin turşusunu dəqiq şəkildə əvəz etmək üçün CRISPR-Cas9 texnologiyasından istifadə ediblər. Orijinal "L224" sterilizasiya variantı olan "Q224" ilə əvəz edilib ki, bu da malyariya parazitinin ağcaqanadın tüpürcək vəzilərinə daxil olmaq qabiliyyətini pozur. Bundan əlavə, ağcaqanadların özləri həm laboratoriya şəraitində, həm də populyasiyalarda çoxaldıqda reproduktiv həyat qabiliyyətini qoruyub saxlayıblar ki, bu da əhəmiyyətli bir nailiyyətdir.

Modifiyanın populyasiyaya yayılmasını təmin etmək üçün alimlər yüksək dərəcədə irsi olan "allel-drive" sistemi hazırlayıblar. Bu metod meyvə milçəklərində insektisid müqavimətinin bərpası kimi son təcrübələrə bənzəyir.

Nəticələr aşağıdakıları göstərib:

*Q224 daşıyan ağcaqanadlar malyariya parazitlərinə tamamilə müqavimət göstərə biliblər.

*Onların həyati funksiyaları, modifikasiya olunmamış fərdlərin həyati funksiyaları ilə demək olar ki, eynidir və bu da mutasiyanın vəhşi təbiətdə uğurla yayılma şansını artırır.

Alimlər qeyd edirlər ki, onlar hələ də mexanizmləri tam başa düşməsələr də, modifikasiya çox təsirli olub.

Peyvəndi ilk dəfə təsdiqləndi

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) Afrikada uşaqlar üçün RTS,S/AS01 malyariya peyvəndini ilk dəfə təsdiqləyib.

TASS-ın məlumatına görə, 30 ildən çoxdur ki, hazırlanan RTS,S/AS01 peyvəndi ən təhlükəli malyariya paraziti olan Plasmodium falciparum-a qarşı təsirlidir. Klinik sınaqlar Qana, Keniya və Malavidə 800.000-dən çox uşağı əhatə edərək aparılıb.

Dərmanın effektivliyi aşağı idi (təxminən 30%), lakin klinik sınaq nəticələri təşkilatın mütəxəssislərini qane edib. Mütəxəssislərin fikrincə, peyvənd hətta çarpayı torlarının geniş istifadə olunduğu və uşaqların dərman və diaqnostikaya çıxışı olan ərazilərdə belə malyariya ölümünü 30% azaldır.

"Bu, tarixi bir andır. Uşaqlar üçün çoxdan gözlənilən malyariya peyvəndi elm, uşaq sağlamlığı və malyariyaya nəzarət üçün bir irəliləyişdir", - ÜST-ün baş direktoru Tedros Adhanom Qebreyesus bildirib.

O əlavə edib ki, RTS,S/AS01 peyvəndinin istifadəsi bu təhlükəli xəstəliyə qarşı mübarizə aparmaq üçün digər tədbirlərlə yanaşı, hər il on minlərlə insanın həyatını xilas edə bilər.

Elnarə Kərimova
“Cebheinfo.az”

Problemlərinizi bizə yazın, şahidi olduğunuz hadisələri çəkib göndərin