Putinin vasitəçiliyi İran və İsrailə sərf edirmi?

Aprelin 12-də ABŞ və İran yenilənmiş diplomatik danışıqların ilk raundunu Məsqətdə, ikinci raundu isə aprelin 19-da Romada başa vurub. Bundan əvvəl İranın Xarici işlər naziri Abbas Əraqçi rusiyalılarla koordinasiya etmək üçün Moskvaya səfər edib. Lakin əsl sıçrayış təkcə nüvə danışıqlarından irəli gəlməyəcək - bu, regionun ən partlayıcı xətti ilə üzləşməyi tələb edəcək: İran-İsrail qarşıdurması.

Rusiya kömək edə biləcəyini iddia edir. Moskva ilə riskli diplomatiya Vaşinqtona çətinlik yarada bilər, odur ki, müəyyən narahatlıqlar var.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Middle East Institute” (MEI) yazıb.
ABŞ nəşrinin təhlilində eyd olunur:
Prezident Donald Trampın İran siyasətinin mərkəzində həmişə bircə qırmızı xətt dayanıb: İran heç vaxt nüvə silahına, xüsusən də İsrailin varlığını təhdid edə biləcək silaha sahib olmamalıdır. Tramp da ABŞ-nın Yaxın Şərqdə daha bir baha başa gələn müharibəyə sürükləndiyini görmək istəmir.
Bu iki məqsəd bir-birinə zidd görünə bilər, lakin onların birləşdiyi dar bir yol var. Tehranın strateji tərəfdaşı olmasına baxmayaraq, Moskva Trampın nüvə silahına malik İranla bağlı narahatlığını bölüşür.
Rusiyanın Xarici işlər naziri Sergey Lavrov 2023-cü ilin sentyabrında Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının iclası ərəfəsində demişdi:
“Planetdə heç kim yeni nüvə dövlətlərinin meydana gəlməsini görmək istəmir”.
O, xüsusi olaraq Səudiyyə Ərəbistanı ilə bağlı suala cavab versə də, bu istək həm də İranı əhatə edir. Lavrov açıq şəkildə əlavə etmişdi:
"İran İslam Respublikası onların belə bir niyyətinin olmadığını dəfələrlə təsdiqləyib. Onların dini lideri hətta bu barədə fətva verib. Onlarda nüvə bombası olmayacağını güman edirik. O zaman İranın qonşuları bu yola getməyə həvəs göstərməyəcəklər".
Rusiyanın mövqeyi Tehran üçün çətin ki, yeni xəbərdir. İran rəsmiləri qəbul edirlər ki, Moskva nüvə silahına malik İranı faydalı hesab etməyəcək, hətta bu günlərdə iki dövlət bəzi mühüm beynəlxalq məsələlərdə siyasi olaraq uzlaşsalar, xüsusən də ABŞ-nın qlobal təsirinin məhdudlaşdırılmasını istəsələr belə.
İslam Respublikası Moskva üçün idarə etməli olduğu daimi yük deyil, lazım olanda istifadə edə biləcəyi strateji bir sərvətdir. Həqiqətən də, Moskva İranın nüvə proqramını məhdudlaşdıran 2015-ci il nüvə sazişini (rəsmi olaraq Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı və ya JCPOA kimi tanınır) diplomatik şəkildə dəstəkləsə də, iranlılar Rusiyanın 2022-ci ildən sonra onun razılaşmanı bərpa etməyə çalışmadığından şübhələnirlər. Bu, Ukraynanın işğalı zamanı idi. O vaxt Tehranda belə çağırışlar səslənirdi.
Bununla belə, Qərbdə Moskvanın hətta nüvə silahına malik İranı alqışlaya biləcəyinə dair iddialar - bu, Rusiyaya Yaxın Şərqdə güc vasitəçisi kimi mövqeyini saxlamağa kömək edə və ya ən azı, Rusiyanın Qərb rəqiblərini rahat yayındıra bilər. Bu iddianı ən azı iranlı analitiklər ciddi qəbul etmirlər.
Şübhəsiz ki, Rusiya hakimiyyəti ABŞ-nın İsrailə bölgədə istədiyi kimi mandat verməsindən narazıdır. Lavrov bu ilin əvvəlində demişdi:
“Siz İrandan təsirini genişləndirməyə çalışdığı regionda təsirini azaltmasını tələb edə bilməzsiniz”.
Lakin bu cür əhval-ruhiyyə Moskvanın nüvə silahına malik İrana üstünlük verməsi və ya hətta onu qəbul etməsi fikri ilə eyni deyil.
İran müzakirələrində ekspertlərin əksəriyyəti iddia edir ki, Moskva hələ də İranın silahlanmayacağına ümid edir, çünki ABŞ və İsrailin tələblərindən asılı olmayaraq, nüvə silahının yayılmasının qarşısının alınması Rusiyanın milli təhlükəsizliyinin sütunu olaraq qalır. Rusiya öz cənub cinahında nüvə silahlarının eskalasiyasından xeyir görmür. Ənənəvi olaraq, Kremlin görmək istədiyi son şey Yaxın Şərqdə öz hərbi və iqtisadi ambisiyalarını çətinləşdirən nüvə silahının yayılmasının zəncirvari reaksiyası və ya Cənubi Qafqazda və ya Mərkəzi Asiyada Rusiyanın maraqlarına meydan oxuyan nüvə silahına malik İrandır ki, 1990-cı illərin ortalarından bəri bunu etməyib.
Moskva açıq şəkildə İranın nüvə silahlanmasına qarşı çıxsa da, İslam Respublikasının mülki proqram hüququnu müdafiə etməyə davam edir. Tehrandan gələn ritorika bu fərqliliyi əks etdirməyə çalışır.
Aprelin 8-də “The Washington Post” qəzetində dərc olunan məqaləsində İranın Xarici işlər naziri Əraqçi təkrar edib ki, onun ölkəsinin nüvə proqramı yalnız enerji istehsalı və digər məişət məqsədləri üçün nəzərdə tutulub və heç bir hərbi komponent yoxdur. Tehran bütün nüvə obyektlərinin sökülməsi tələblərini “xalis fantaziya” adlandırıb.
İran və Rusiyanın asimmetrik münasibətləri

Bu gün Rusiya nüvə məsələsində İran üzərində real təsir alətlərinə malikdir, bəlkə də İranın İsraillə bağlı siyasəti məsələsində. Moskva illərlə ABŞ-nın rəhbərlik etdiyi sanksiyalar vasitəsilə İslam Respublikasına diplomatik dəstək göstərməyə kömək, tez-tez Tehranı silahla təmin və Suriyada fəaliyyəti yaxından koordinasiya edib. Baxmayaraq ki, Bəşər Əsədin 2024-cü ilin dekabrında qəfil devrilməsi Rusiya-İran hərbi əməkdaşlığının iddia etdiyindən zəif olduğunu göstərdi.
Əslində, İran rəsmiləri İsrailin Suriyada on il davam edən hava əməliyyatı və Tehranın Aralıq dənizinin şərqində möhkəmlənmək cəhdlərini pozmağa yönəlmiş digər əməliyyatlar həyata keçirərkən Rusiyanın onun yanında olmamasından qəzəblənirdilər. Bununla belə İsrailə təhdidlərini azaltmaq üçün təzyiq edə biləcək yalnız Vladimir Putinin Rusiyasıdır.
Martın 18-də telefon danışığı zamanı Tramp və Putin razılaşıblar ki, İran “heç vaxt İsraili məhv edəcək vəziyyətdə olmamalıdır”.
Rusiyanın İsrailin təhlükəsizliyi ilə bağlı mövqeyi yeni deyil, hələ 2005-ci ildə İran prezidenti Mahmud Əhmədinejad İsraili “xəritədən silinməyə” çağıranda Lavrov cavab verdi ki, BMT-nin heç bir üzvü başqa bir dövlətinin mövcudluğunu təhdid edə bilməz.
Bununla belə, aralıq 20 il ərzində Moskva Suriyadakı iranpərəst döyüşçüləri İsrail sərhədindən uzaq tutan, 2018-ci ildə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə imzalanmış razılaşma istisna olmaqla, İran və İsrail arasında vasitəçilik etmək üçün heç bir real səy göstərməyib. Mübahisə etmək olar ki, Rusiyanın bu işə qarışmaq üçün həvəsi yox idi və nə İran, nə də İsrail bu fəaliyyətdə maraqlı idi. Bununla belə, iki ölkə arasında bugünkü tarixi eskalasiya və onların müharibədən qaçmaq istəyi, Kremlin Trampı cəlb etmək marağı ilə birlikdə, nəhayət, bu blokada çoxdan itmiş motivi təmin edə bilər.
Rusiya İranın İsrail siyasəti haqqında

Aprelin 7-də Moskva regional müharibənin gətirə biləcəyi “fəlakətli” nəticələr barədə xəbərdarlıq etməklə yanaşı, Tehran və Vaşinqton arasında vasitəçilik etməyə hazır olduğunu təkrarladı. Bir sözlə, Rusiya özünü ABŞ-İran-İsrail üçbucağında sülhməramlı kimi göstərir və onun həqiqətən təsirli təsir alətlərinin olub-olmadığını müşahidə etməyə dəyər.
Ötən ilin oktyabr ayında Putin Rusiyanın İsrail və İranla təmasda olduğunu və hər ikisi ilə etimada əsaslanan əlaqələr saxladığı iddia olunub. Rusiya hərbi zərbələr silsiləsinin - 2024-cü ilin aprel və oktyabr aylarında - dayandırılmasını istəyib. Üstəlik, hər iki tərəfin razı olması şərti ilə Moskvanın vasitəçi kimi xidmətini təklif edib.
Putinin həm Ali lider Xamnəi, həm də baş nazir Benyamin Netanyahu ilə təxminən dörddə bir əsr əvvələ söykənən işgüzar əlaqələri var. Yəqin ki, Putin kimi siyasi səviyyəli heç kim belə unikal təsir mövqeyini iddia edə bilməz.
Putin, həm də Tramp üzərində böyük təsirə malik olduğunu nümayiş etdirdi.
Hazırda İsrail və İran Rusiyanın vasitəçilik etməsi stimullarına malikdir. Uğurlu nəticə iki ölkə arasında normallaşma kimi bir şeylə nəticələnməyəcək, lakin daha geniş bir müharibənin qarşısını almağı təmin edə bilər. Bundan əlavə, uğurlu Rusiya vasitəçiliyi Moskvanın Yaxın Şərqdə güc brokeri statusunu bir anlıq yüksəldəcək, amma bu, ABŞ strateqlərini narahat edəcək.
Ancaq gəlin açıq deyək: Birləşmiş Ştatlar öz mövcudluğuna və tərəfdaşlarına sadiq qaldığı müddətcə Rusiya regionda Amerikanın təsirinə uzunmüddətli rəqib deyil. Suriya diktator rejiminə böyük sərmayə qoymasına baxmayaraq, Rusiya Əsədin hakimiyyətdə qalmasına təmin edə bilməyb. Moskva İran və İsrail arasında gərginliyin azaldılması ilə qısamüddətli nüfuz qazanarsa, bu, Vaşinqtonun dözə biləcəyi və nəticədə geri çəkilə biləcəyi bir şeydir.
Əgər Putin İranı İsraildən geri çəkməyə, İsraili isə bunun müqabilində “temperaturu aşağı salmağa” məcbur edə bilərsə, Tramp bu cəhdə icazə verməlidir.
Y. QACAR