Qafqaza təzyiq olacaq Azərbaycan cəbhə xəttinə çevrilə bilər: Britaniyalı politoloq qorxunc ssenarini açdı

Globalinfo.az regional gündəmin aktual mövzuları barədə britaniyalı politoloq Neil Vatsondan müsahibə alıb. Həmin müsahibəni təqdim edirik:

– Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan Tehrana işgüzar səfəri çərçivəsində həmkarı Abbas Ərakçı, Parlamentin sədri Məhəmməd Baqer Qalibaf, Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının baş katibi Əli Laricani və prezident Məsud Pezeşkian ilə görüşüb. Səfər zamanı yeni sərhəd keçid məntəqəsinin və ticarət mərkəzlərinin açılması, iki ölkənin dəmir yolu xətti ilə birləşdirilməsi və yaxın gələcəkdə Vanda İran konsulluğunun açılması ilə bağlı razılaşma da daxil olmaqla bir sıra mövzular müzakirə olunub. Həmçinin İranın nüvə danışıqları, ABŞ sanksiyaları, Qəzza və Suriya da müzakirə olunan məsələlərdəndir. Orta Şərqin iki güclü ölkəsi Türkiyə ilə İranın yaxınlaşması Azərbaycan üçün nə vəd edir?

– Türkiyə və İran Asiya ilə Avropa arasında strateji nəqliyyat dəhlizi olan yeni bir dəmir yolu xəttinin inşası barədə razılığa gəliblər. Bu, 200 km uzunluğunda olan yol 3-4 il müddətinə, 1,6 milyard ABŞ dollarına başa gələcək. Onlar enerji və ticarət sahəsində əməkdaşlığı artırır və Vanda (Türkiyə) yeni bir İran konsulluğu açmağı vəd edirlər. Onların regional gündəliyi Suriya və Qəzzadan nüvə məsələlərinə qədər mövzuları əhatə edir. Onlar açıq şəkildə İsraili “regional sabitliyə əsas təhdid” adlandırırlar. Əgər Türkiyə və İran Cənubi Qafqazda böyük bir ox yaratsalar, bu, nəqliyyat, ticarət və enerji axınlarını daha proqnozlaşdırıla bilən hala gətirərək bölgəni müvəqqəti olaraq sabitləşdirə və Bakı da daxil olmaqla, istənilən qonşu ölkə üçün faydalı ola bilər.

Logistika üçün alternativlər: yeni Türkiyə-İran dəhlizi digər marşrutlar üzərində təzyiqi azaldır. Azərbaycan Türkiyə, İran və bəlkə də digər dövlətlər arasında həm iqtisadi, həm də logistika baxımından birləşdirici rol oynayaraq faydalana bilər.

Diplomatik balans: Tehran və Ankara yaxınlaşarsa, Azərbaycan, xüsusən də İranın Bakı ilə dostluq əlaqələrinə artan marağını nəzərə alsaq, “vasitəçi” və ya “bufer” rolunu oynaya bilər.
Regional təcrid riskinin azaldılması: daha sərt sanksiyalar, blokadalar, xarici təzyiqlər altında Türkiyə İranla “alternativ dünya”ya çevrilə bilər və Azərbaycan müstəqilliyini qoruyaraq nəzərə çarpmadan burada yer ala bilər.

Risklər və təhdidlər çox saydadır. Logistika dəhlizlərinin rəqabəti: yeni Türkiyə-İran dəmir yolunun tikintisi logistika üçün yaxşıdır, lakin “Azərbaycan-Gürcüstan-Avropa” (və ya “Zəngəzur/Transqafqaz”) marşrutları üçün təhlükə yaradır. Bu, Azərbaycanın əsas tranzit mərkəzi olaraq qalmaq şansını azalda bilər.

İranın Azərbaycana təsiri: Türkiyə ilə İran arasında yaxınlaşma Tehranın Cənubi Qafqazdakı mövqeyini gücləndirə bilər, ehtimal ki, Azərbaycan rəhbərliyi üzərində xüsusən də milli, etnik-mədəni məsələlərlə bağlı, ələlxüsus da İrandakı 40 milyon azərbaycanlının hüquqları baxımdan təzyiqi artıra bilər.

Regional balansın yenidən qurulması: Türkiyə-İran oxu Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı, həmin oxla Qərb/Rusiya maraqları arasında geosiyasi rəqabət meydanına çevirə bilər. Bu, qeyri-sabitliyə, təzyiq və hətta şantaja səbəb ola bilər.

İkiqat təzyiq riski: Azərbaycan Türkiyə ilə İran arasında sıxışdırıla bilər – əgər onların maraqları üst-üstə düşməzsə, Bakı seçim etmək məcburiyyətində qalacaq ki, bu da suverenliyə və regional tarazlığa təhlükə yaradır.

Əgər İran və Türkiyə dəmir yolu və enerji layihələrini reallaşdırarsa, bu, regionda iqtisadi “tranzit bumu”na səbəb ola bilər ki, bu da Azərbaycan üçün, çevik qalacağı təqdirdə real şansdır. Orta müddətli perspektivdə Azərbaycan mərkəz olmaq əvəzinə, iki nəhəng arasında sadəcə “körpü” olmaqla, rəqabət üstünlüyünü itirmək riski ilə üzləşir. Bakı üçün ən yaxşı ssenari, Türkiyə-İran və Rusiya/Qərb arasında balans yaratmaqla öz müstəqil marşrutunu gücləndirmək üçün bu oxdan istifadə etməkdir. Ən pis ssenari – münaqişələrə cəlb olunmaq, təzyiq və şantajlara məruz qalmaq və strateji muxtariyyətini itirməkdir. Bu gün Türkiyə-İran yaxınlaşması özlüyündə təhlükə deyil, fürsəti əks etdirir. Lakin Azərbaycan incə və soyuq məntiqlə hərəkət etməlidir. Dəhlizlər üzərində rəqabət başlayarsa, risklər artacaq.

– Bu günlərdə Güney azərbaycanlı fəalların Londonda keçirilən simvolik etirazına qatılaraq dəstək olmusunuz. İranda yaşayan 40 milyonluq azərbaycanlıların uzun müddətdir milli haqları pozulur və çox sayda siyasi məhbus var. Halbuki, qonşu ölkə Türkiyədə yaşayan kürdlər türk kimliyi ilə bərabərhüquqlu vətəndaşlıq haqlarına sahibdir və siyasi partiyada təmsil olunurlar. Bu barədə nə deyə bilərsiz?

– Vəziyyət təkcə regional ədalətsizliklə bağlı deyil, bu, həm də sistemli strukturlarla bağlı ikili standartları ortaya qoyur. Türkiyədə kürdlərin bir qismi həqiqətən inteqrasiya olunub: onların hüquqları, təmsilçiliyi və siyasi partiyaları var. Bu, tarixi və geosiyasi kontekstin və Ankaranın daxili qeyri-sabitliyi idarə etmək cəhdlərinin nəticəsidir. İranda azərbaycanlılar hələ də marjinal vəziyyətdədirlər; onların bir çox hüquqları pozulur və fəallıq sərt şəkildə boğulur. Türkiyə dünyəvi, lakin çoxmillətlidir; müharibə və ya separatizmdən qaçmaq üçün kürdləri öz daxilində saxlamaq istəyir. Fars elitasının hakim olduğu İran mərkəzləşdirməni vacib hesab edir və mərkəzdənqaçma qorxuları var.

Xarici maraqların balanslaşdırılması: Ankara Yaxın Şərqdəki kürd anklavlarına təsir göstərmək üçün kürd məsələsi ilə bir qədər oyun oynayır. Tehran, xüsusən də şiə türkləri arasında dövlətin bütövlüyünü təhdid edə biləcək etnik və milli müzakirələrin yayılmasından qorxur. Türkiyədə çoxmillətlilik qəbul edildiyi halda, İranda bu, təhdid kimi qəbul edilir. Türkiyə və İran fərqli daxili siyasi məntiqlə fəaliyyət göstərir və bu, azlıqların hüquqlarında əks olunur. Cənubi Azərbaycanlıların vəziyyətinin yaxşılaşmasını gözləmədən öncə bəyanatlar deyil, İrandakı real daxili güc balansı önəmlidir.

Neil Vatson

– ABŞ-İsrail ittifaqının İrana qarşı genişmiqyaslı hərbi hücum olacağına dair məlumatlar yayılıb. Bu baş verərsə, geopolitik tabloda nələr dəyişəcək, hansı proseslər baş verəcək? Zəngəzur dəhlizinin açılması fonunda gözlənilən ABŞ-İran müharibəsi hansı izlər buraxacaq?

– Hərbi hücum baş verərsə, nəticədə regionda genişmiqyaslı qeyri-sabitlik yarana və Cənubi Qafqaz, İran və Xəzər dənizi ətrafındakı bölgələrin sərhədlərində gərginlik arta bilər. Qaçqınların böyük axını, Cənubi Azərbaycan da daxil olmaqla, İranın şimal əyalətlərinin qeyri-sabitliyi və Qafqaza təzyiq olacaq – Azərbaycan cəbhə xəttinə çevrilə bilər. Rusiya, Çin və digər regional güclər qeyri-sabit İranda nəzarət uğrunda mübarizə aparacaq; Azərbaycan onların arasında qala bilər. Əgər belə olsa, Zəngəzur kimi dəhlizlər və istənilən yeni nəqliyyat marşrutları dərhal dəyərini itirəcək, təhlükəsizlik logistikanı üstələyəcək. Zəngəzur dəhlizinə mümkün təsiri ola bilər. Əgər İran sabit qonşu kimi çökərsə, cənub marşrutları və “Qafqazdan Cənuba” tranzit konsepsiyası dağılacaq.
Daha mənfi nəticələr kimi Rusiya, Türkiyə və ya Çinin İranın bəzi hissələrini və Cənubi Qafqaz dəhlizlərini nəzarətdə saxlamaq üçün səylərini gücləndirdiyi və Azərbaycanı çətin seçim etməyə sövq etdiyi “təsir dairələrinə” qayıdış ola bilər. Cənubi Qafqazda militarist bum yarana bilər: Azərbaycan müdafiə qabiliyyətini artırmalı və ya müttəfiq axtarmalı ola bilər ki, bu da yeni silahlanma yarışına gətirib çıxara bilər.

Uzun müddətli radikallaşma, kütləvi miqrasiya və humanitar böhranlar baş verə bilər ki, bu da qeyri-sabitliyə, xaosa və sabitliyin itirilməsinə səbəb ola bilər. Əgər zərbə lokal, qısamüddətli və birbaşa olarsa, şok qısamüddətli olacaq və region bunu atlaya bilər. Əgər İranı bir dövlət kimi dağıtmağı hədəfləyirsə, onilliklər boyu davam edən qeyri-sabitliyə, hakimiyyətin yenidən qurulmasına və xaosa səbəb ola bilər.

Azərbaycan sadəcə bir piyada olmaqdan çəkinməlidir. Tranziti sürətli, ucuz və etibarlı etmək üçün müasir dəmir yolu, limanlar, terminallar və gömrük qovşaqları da daxil olmaqla logistika infrastrukturuna daha çox investisiya qoymalıdır. O, Çin, Avropa İttifaqı, Rusiya ilə əlaqələrini dərinləşdirmək və Xəzər dəniz marşrutlarından və alternativ yollardan istifadə etmək də daxil olmaqla, tərəfdaş çevrəsini genişləndirməlidir. O, geosiyasi tarazlığı qorumalı, tək bir istiqamətə köklənməməli və bütün əsas oyunçularla əlaqələrini qoruyub saxlamalıdır. O, logistikanı anbar, əlavə dəyər emalı, multimodal daşınma (birdən artıq nəqliyyat növü istifadə olunan daşınma, -red), qablaşdırma və rəqəmsal xidmətlər kimi xidmətlərlə birləşdirərək rəqabət üstünlüyü yaratmalıdır. Azərbaycan çevik, bloklara qoşulmayan və uyğunlaşmağa hazır olaraq qalmalı, qlobal dəyişiklikləri (iqtisadiyyat, siyasət, texnologiya) izləməli və vəziyyət dəyişərsə, mövqeyini dəyişməyə hazır olmalıdır.

Gülnar Səlimova
Globalinfo.az
İstanbul