Qazaxların xəritəşünası və siyasi tarixçisi Mühit Ərdəgər Sadiqnəzər... V YAZI

Türküstan diyarının Aydınları və Azadlıq mücahidləri” silsiləsindən...
Hun-Quz-Qıpçaq-Biçənək-Sak..tayfa-qəbilə İttifaqının əski Türkdilli soyqollarının/soydaşlarının  məskunlaşdığı müqəddəs Türkay/Turqay düzənliyi və vadisi, Bəysak çölləri, Aral dənizi və Balxaş gölü hövzələri....qədim Qazax-Qıpçaq qövmlü etnomilli birlikləri üçün intəhasız/üfüqlərə sığmayan tarixi-coğrafi məkan baxımından 3-5 min illik təkamül mərhələsini yaşamışdır. Yovşanlı-yulğunlu, “Sak aullarının bitkisi” ilə örtülü Qazax çöllərinin milli gələnəkliyi, tarixi ruhu, coğrafi genişliyi, Göy Tanrı ucalığı...nəinki əski Türkdilli salnamələrdə, eləcə də bu xalqın siyasi-dövlət quruculuğunü yaşadan tarxi faktlar hələ də Qərbi Avropa ölkələri tarixşünaslığının diqqət mərkəzindədir, arxivşünaslığında qorunub saxlanılmaqdadır.

Xronoloji tarixi ardıcıllıqla ÜmumTürk dünyası coğrafiyasını əhatə edən bu mənbələr bir çox sahələrə aid zəngin bilgiləri üzə çıxarmaqla yanaşı, yadellilər tərəfindən qəsdən təkzib edilən tarixi kerçəkliyə də bir daha işıq saçır.

O da məlum olmuşdur ki, Türk-Müsəlman dünyası və İslam sivilizasiyası tarixində ilk dəfə olaraq Qazax xanlığının (Haqnəzər xanın (1509-1580) hakimiyyəti (1538-1580) illərində) xanım diplomat və dövlət nümayəndəsi kimi XVI əsrdə (1561-1576) Türk xatunu Aru Sultan (1535-1576) İngiltərə kraliçası I Yelizavetanın (1533-1603) sarayında fəaliyyət göstərib (o, ilk dəfə olaraq dəri ayyaqabı geyimini dəb halına salıb). Qazax xaqanlığının istər siyasi-dövlət quruculuğu, istərsə də, elmi-nəzəri təkamül səviyyəsinin irs göstəriciləri sırasında dini və dünyəvi tədqiqat  əsərlərinə dair bu kimi arxiv materiallarını üzə çıxaran görkəmli Qazax alimi, filologiya elmləri namizədi, siyasi elmlər doktoru, professor,  Qazaxıstan Respublikasının paytaxtı Astana şəhərindəki L.N.Qumilyov adına Avrasiya Milli Universitetinin Müasir Tədqiqatlar institutunun direktoru  Mühit Ərdəgər Sadiqnəzər Aru Sultan həyatı və siyasi-səfir fəaliyyətini tədqiq etməklə yanaşı, həm də Qərbi Avropa ölkələrində və ABŞ-da (olan qiymətli faktları kartoqraf olaraq tarixi-coğrafi bilgilər müstəvisində ümumiləşdirərək münüatür təsvir və xəritə materialları əsasında “Tarixi axında dayanıqlı Qazax dövlətçiliyi XVI-XIX əsrlər Avropa və Amerika xəritələrində. Atlas” toplu/monoqrafiyasını Brüssel şəhərində 2021-ci ilin dekabr ayında, Qazax, ingilis və rus dillərində əski latın dilindən çevirməklə (532 səhifə) nəşr etdirmişdir.

Qərbi Avropa ölkələri (İngiltərə, Niderland, Belçika Krallığı, Almaniya, İsveçrə, Avstriya...) və ABŞ-ın (Konqres kitabxanası, Prinston və Stenford, San-Fransisko, Çikaqo..ali təhsil ocaqlarının bazası), iri şəhərlərin (Paris, Roma, Bern, Lüksenburq, Lissabon, Praqa, Edinburq, Dublin, Krakov...) nüfuzlu qədim kitabxanalarında və muzeylərində saxlanılan yüzlərlə-minlərlə kartoqrafik təsvir materiallarını (45000 xəritə, 300 atlas) 17 il ərzində tədqiq edən və nəşrini başa çatdıran M.Ə Sadiqnəzər Qazax dövlətçiliyi (1544-cü ilə aid) haqqında  London şəhərində ingilis səfiri və səyyahətçisi Entoni Cenkinsonun (1529-1611) 1562-ci ildə çap etdirdiyi “Cassackia” xəritəsini ilkin sənəd kimi qəbul edərək onun əsasında işləmişdir (bu səfir türküstan diyarını ayrı-ayrı illərdə 4 dəfə səyahət etmiş və qiymətli məlumatlar toplamışdır).

Ümumiyyətlə, tədqiqat əsərləri ayrılıqda Qazax xaqanlığını/Qızıl Orda dövlətçiliyni, eləcə də, Mərkəzi Asiya ölkələri-Türküstan diyarını tarixi-coğrafi və siyasi-dövlət quruculuğu  baxımdan öyrənən ingilis səfiri-xəritəşünas E.Cenkinsonun xəritə materialları elmi-nəzəri təhlil edilməklə şifrələri açılmış, səyahət qeydləri əsasında dəqiqləşmələr aparılmaqla zəngin dünyəvi-nəzəri ırş toplusu kimi ərsəyə gətirilmişdir. Və məlum olmuşdur ki, Qərbi Avropa dövlətlərinə Qazaxıstanın, ümumilikdə, Türkiüstan diyarınının tanıdılmasında, Türk-Müsəlman xalqlarının tarixi, mədəniyyəti, zəngin etnomilli irsi, dövlətçilik quruluşu, dini-dünyəvi dəyərləri....barədə düzgün və qərəzsiz bilgilər E.Cenkinsonun çəkdiyi xəritələrlə, yazdığı səfər təəssüratları və ictimai-siyasi məzmunlu qeydləri vasitəsi ilə hələ XV əsrdən çatdırılmışdır. Hətta, 1544-cü ildə Qazax xaqanlığı ilə bağlı xəritələr İsveçrənin Bazel şəhərində, 1554-cü ildə isə Avstriyanın paytaxtı Vyana şəhərində işıq üzü görmüşdür.

Mərkəzi Asiya, Qazaxıstan, ümumilikdə, Türküstan diyarına aid və Avropa ölkələrində, ABŞ-da saxlanılan qədim dövr xəritələrinin məzmunu toponimika və onomastika, etnonim və siyasi toponimika, sosiologiya, statistika, dini və konfensiallıqla bağlı, linqivistika və ədəbiyyatşünaslıq, miqrasiya, demoqrafiya, meteorologiya və Qazax xalqının mədəniyyəti, Qazaxşünaslıq və Türkologiya, dövlətçilik və incəsənət tarixi, müstəmləkə işğalı...ilə bağlı bilgilərdən ibarət olduğundan mühüm fundamental akademik nəzəri əhəmiyyət kəsb etmişdir. Qazax xaqanlığı və dövlətçiliyi üçün əhəmiyyət kəsb edən tədqiqatçı-professor M.Ə.Sadiqnəzərin çoxillik tədqiqat məlumatları elmi, siyasi və ictimai nüfuz qazandığından Elmlər Akademiyası tərəfindən yenidən işlənilən 7 cildlik “Qazaxıstan tarixi” toplusuna daxil edilməsi, tədris mərkəzlərində isə öyrədilməsi nəzərdə tutlmuşdur. 

Mühüm elmi-nəzəri əhəmiyyət kəsb edən tarixi-coğrafi faktoloji arxiv məlumatlarında Türk Dünyası Birliyinin həm də, Azərbaycan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Başqurdstan, Tatarstan, Kalmıkstan...dövlətlərinin XI-XIX əsrlər bilgiləri öz tədqiqini gözləməkdədir.

Haşiyə. Qazax alimi M.Ə.Sadiqnəzər mühüm tədqiqatlarının nəticəsi barədə 2024-cü ilin iyul ayında AZƏRTAC-ın müxbiri Elşən Rüstəmova Astana şəhərində verdiyi müsahibəsində qeyd etmişdir ki, Qərbi Avropa və ABŞ-da saxlanılan Orta əsrlərə aid xəritə materiallarında  XI-XIX əsrlər Azərbaycan dövlətçiliyi və tarixi-coğrafi irsi barədə zəngin qiymətli kartoqrafik məlumatlara, eləcə də, 1074-cü və 1154-cü illərə mənsub olan “Azərbaycan dövlətinin xəritəsi”nə rast gəlib. Bu xəritələrdə siyasi-inzibati toponimlər (Bakı, Şamaxı, Qəbələ, Lənkəran, Balakən... ), coğrafi ərazi məkanlarları (Şirvan, Qarabağ, Muğan...), hidronimlər (Bakı dənizi, Qızılağac körfəzi...)  göstərilib...

Türk dünyası birliyi alimlərinin, tədqiqatçılarının tarixi-coğrafiya, siyasi-dövlətçilik, maddi-mənəvi mədəniyyətşünaslıq, xəritəşünaslıq... istiqamətində qarşılıqlı elmi-tədqiqat araşdırmaları nəinki bu ölkələrin hüdudlarını, eləcə də, qabaqcıl dünyanın elmi-təhsil, kitabxan, arxiv, mənbəşünaslıq...mərkəzlərini də  əhatə etməlidir, bu hal indiki dövrdə, xüsusilə, XXI əsrdə yabançı təhdidlərin gücləndiyi bir tarixi-zamanda xüsusilə vacibdir, deyə, görkəmli tədqiqatçı bildrmişdir...

Qismət  Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi (050-372-60-08)