QƏRBİN SINAQDAN KEÇMƏYƏN VƏDLƏRİ Ukrayna geosiyasi masada alver predmetinə çevrilir

Ukrayna faktiki olaraq böyük güclərin hesablamalarında “tənha döyüşən əsgər” roluna salınıb

VHP Mərkəzi İcra Aparatının rəhbəri

Hazırda Ukrayna son dərəcə ağır və həssas dönəmin astanasındadır. Zelenski xalqa son müraciətində durumu ən sərt və açıq formada ifadə edib: ya ləyaqətimizi, ya da strateji tərəfdaşımızı itirməliyik. 

Zelenskinin son bəyanatlarında üzə çıxan sarsıntı yalnız bir liderin iç ağrısı deyil, bütün dünyanın gözü qarşısında bir ölkənin geosiyasi masada alver predmetinə çevrilməsinin acı etirafıdır. Ukrayna faktiki olaraq böyük güclərin hesablamalarında “tənha döyüşən əsgər” roluna salınıb. Bu, ilk nümunə deyil… Müasir beynəlxalq sistemin çatları məhz belə məqamlarda daha qabarıq görünür.

SSRİ-nin dağılmasından sonra yaranan yeni geosiyasi nizamda ən böyük çətinliyi məhz imperiyadan ayrılıb müstəqilliyini elan edən dövlətlər yaşadı. Onlar Qərbin “demokratiya”, “təhlükəsizlik” və “dayanıqlıq” vədlərinə inanaraq yeni dünya nizamında özlərinə yer tapmağa çalışdılar. Lakin zaman göstərdi ki, bu vədlərin əksəriyyəti yalnız diplomatik ritorika səviyyəsindədir. Son otuz ilin siyasi mənzərəsi dəfələrlə sübut etdi ki, böyük güclərlə maraqları üst-üstə düşməyən, yaxud onların prioritet siyahısında olmayan dövlətlər böhran anında tək buraxılır. Qlobal siyasətdə ideallar çox zaman maraqların kölgəsində qalır.

Bu reallığın ən kəskin nümunəsini isə Ukrayna ikinci dəfə yaşayır. 1994-cü ildə Budapeşt Memorandumu imzalanarkən Kiyevə “təhlükəsizlik zəmanətləri” verilmişdi. Ukrayna nüvə arsenalından imtina etdi, qarşılığında ABŞ və Böyük Britaniya onun təhlükəsizliyinin “qarantı” olacaqlarını bəyan etdilər. Lakin sənəd hüquqi öhdəlik daşımırdı və bunun fəsadları 2014-cü ildə Rusiyanın Krımı ilhaq etməsi ilə dərhal üzə çıxdı. 

Qərbin reaksiyası yalnız bəyanatlar, sanksiyalar və diplomatik narahatlıq ifadələrindən ibarət qaldı. 2022-ci ildə genişmiqyaslı müharibə başlayanda isə Qərbin yardımı Ukraynanın tam süqut etməsinə mane olsa da, işğalın qarşısını almağa və ya Ukraynanın qələbəsini təmin etməyə yetmədi. Milyonlarla insanın qaçqına çevrilməsi, şəhərlərin dağıdılması və bu gün də davam edən müharibə göstərir ki, böyük güclərin böyük sözləri çox zaman yalnız kağız üzərində yaşayır. Bu, Qərbin təhlükəsizlik memarlığının nə qədər selektiv olduğunu bir daha nümayiş etdirdi.

Qonşu Gürcüstan da eyni acı reallığı yaşadı. Saakaşvilinin hakimiyyəti dövründə Qərbin ən sevimli tərəfdaşlarından biri kimi təqdim olunan Gürcüstan 2008-ci ildə Rusiya ilə beş günlük müharibədə tək qaldı. NATO inteqrasiyası vəd edilirdi, Qərb liderləri Tbilisidə çıxışlar edir, dəstək mesajları verirdilər. Amma müharibə başlayanda həmin sözlərin heç biri reallığa çevrilmədi. Qərb yalnız siyasi bəyanatlarla kifayətləndi — nə hərbi dəstək verildi, nə də Rusiyanın qarşısı alınmağa çalışıldı. Nəticədə Abxaziya və Cənubi Osetiya faktiki olaraq Rusiyanın nəzarəti altında qaldı. Gürcüstan üçün bu hadisə Qərb institutlarına güvənin nə qədər kövrək ola biləcəyini göstərən dönüş nöqtəsinə çevrildi.

Moldova isə 30 ildən artıqdır ki, beynəlxalq hüquqa zidd olan Transnistriya problemi ilə yaşamağa məhkum edilib. Avropa yönümlü siyasət kursunu seçsə də, Qərbdən gələn dəstək yalnız söz səviyyəsində qaldı. Separatçı bölgənin aradan qaldırılması üçün nə real addım atıldı, nə də Moldovanın təhlükəsizlik sisteminə praktik zəmanət verildi. Nəticədə Moldova geosiyasi qeyri-müəyyənliyin sərhədində tənha qaldı. Bu tənha gözlənti illərdir davam edir və ölkənin siyasi kursunu da daim risk altında saxlayır.

Azərbaycanın yaşadığı təcrübə isə bu xəttin ən ağrılı, ən dramatik nümunələrindən biridir. 1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq Qarabağın işğalı və bir milyon qaçqın-məcburi köçkün problemi Azərbaycan tarixinin ən ağır səhifələrini yazdı. Bu illər ərzində Qərbin reaksiyaları yalnız “narahatlıq ifadələri”, “danışıqlara çağırış” və “humanitar mesajlar”la məhdudlaşdı. Ermənistanın işğal siyasətinə qarşı heç bir sanksiya tətbiq edilmədi, heç bir real beynəlxalq təzyiq göstərilmədi. Dünya Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanısa da, onu qorumaq üçün heç nə etmədi. Azərbaycan uzun illər tək qaldı və öz gücünə güvənərək problemi özü həll etmək məcburiyyətində qaldı. Bu, regionda gücün söz sahibinə çevrilməsinin ən real nümunəsi oldu.

Bu hadisələrin hamısı bir həqiqəti ortaya qoyur: Qərb postsovet məkanına münasibətdə hələ də tərəddüdlü, bəzən romantik, bəzən isə tamamilə praqmatik davranır. Onun verdiyi vədlərin əksəriyyətinin arxasında nə davamlı siyasi iradə, nə hüquqi öhdəlik, nə də real hərbi mexanizm dayanır. Bu da sovetdən ayrılmış müstəqil dövlətləri hər böhran anında eyni sualla üz-üzə qoyur: “Biz kimin arxasında dayandığına həqiqətən güvənə bilərik?” Bu sualın cavabı isə hər ölkənin öz təhlükəsizlik fəlsəfəsində gizlidir.

Bütün bu təcrübələr bir vacib dərsi ortaya çıxarır: heç bir dövlət yalnız xaricdən verilən vədlərə güvənərək varlığını qoruya bilməz. Beynəlxalq münasibətlər romantik duyğular üzərində deyil, güc balansı, maraqlar və soyuq hesablamalar üzərində qurulub. Hər bir dövlət öz təhlükəsizlik sistemini çoxsahəli şəkildə qurmalı, bir güc mərkəzinə tam bağlanmamalı, siyasi və hərbi müstəqilliyinə maksimum dərəcədə sahib olmalıdır.

Qlobal güclərin dəstəyi önəmlidir, amma heç vaxt mütləq təminat deyil. Bunun ən gözəl örnəyi Azərbaycandır. ABŞ və Avropa ilə ən yaxın münasibətlərdə olan, bəzi istisnalar çıxmaqla Rusiya ilə ən yüksək səviyyədə əməkdaşlıq edən Azərbaycan heç bir güc mərkəzindən asılı deyil. Türkiyə, Pakistan, İsrail, Böyük Britaniya kimi dövlətlərlə bərabərhüquqlu münasibətlər ölkəmizin ideal təhlükəsizlik çətirini formalaşdırıb. Bu balanslaşdırılmış siyasət Azərbaycanın regional güc mərkəzinə çevrilməsinin əsas səbəblərindən biridir. Çağdaş dünyada sabitliyi beynəlxalq təşkilatlar, supergüclər deyil, dövlətlər özü qurur. Bu isə “Dünya beşdən böyükdür” fikrini bir daha təsdiq edir.