Qivami Rəhimli: “İrəvan xanlığının mətbəxi” qədim Azərbaycan yurduna dair dəyərli ensiklopedik mənbədir

Bakı, 3 iyun, AZƏRTAC

İstanbulda yenicə nəşr olunmuş “İrəvan xanlığının mətbəxi” kitabının ingilis dili versiyası Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyanın (AMKA) ölkəmizin tarixi, mədəniyyəti və mətbəxini beynəlxalq arenada tanıtmaq istiqamətində atdığı növbəti addımdır. Kitabın ingilis dilindəki nəşrinə xeyriyyəçi Rəşid Hüseynov dəstək olmuşdur.

“İrəvan xanlığının mətbəxi” kitabının müəllifləri Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyasının sədri, Əməkdar mədəniyyət işçisi Tahir Əmiraslanov, AMKA-nın fəxri üzvü, Əməkdar mədəniyyət işçisi Oruc Əliyev və AMKM-in baş texnoloqu, Respublika Gənclər Mükafatı laureatı Aygül Əsgərovadır.

Çoxillik tədqiqatların məhsulu olan bu kitab istər tarixi-etnoqrafik, istərsə də milli-mənəvi baxımdan çox aktual bir mövzuya – İrəvan azərbaycanlılarının, indi Ermənistan adlanan dövlətin ərazisinin yerli sakinləri olmuş soydaşlarımızın qədim mətbəx mədəniyyətinə həsr edilib.

Bu fikirlər Bakı Dövlət Universitetinin dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, kitabının layihə rəhbəri Qivami Rəhimlinin AZƏRTAC-a təqdim etdiyi “İrəvan xanlığının mətbəxi” – qədim Azərbaycan yurduna dair dəyərli ensiklopedik mənbədir” məqaləsində yer alıb. Yazını təqdim edirik.

Kitabda İrəvan mətbəxinə aid çoxsaylı qida məhsullarının, zəngin çeşidli mətbəx ləvazimatlarının, 413 növdə yemək, içki adları və onların hazırlanması qaydaları verilir. AMKA bu məqsədlə əslən İrəvan bölgəsindən zaman-zaman didərgin düşmüş soydaşlarımızı müxtəlif tədbirlərə cəlb edərək onlardan müsahibə alıb, bir çox tarixi, etnoqrafik, digər elmi mənbələri araşdırıb.

2020-ci ilin noyabrında Fransanın Paris şəhərində keçirilən “Gourmand World Cookbook Awards” beynəlxalq müsabiqəsində İrəvan mətbəxinə aid bu kitab kulinariya mütəxəssisləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək “Əyalət mətbəxi” nominasiyasında “Dünyanın ən yaxşı kulinariya kitabı” mükafatına layiq görülüb.

Bu kitab, həmçinin İsveçin Karlskoqa şəhərindəki Alfred Nobel muzeyində (Alfred Nobels Bjorkborn in Karlskoga, Sweden) sərgilənir.

“İrəvan xanlığının mətbəxi” kitabının əsas məqsədi milyonlarla azərbaycanlının – xüsusilə də 1828-ci ildən bəri İrəvan xanlığından zorla çıxarılaraq dünyanın müxtəlif bölgələrinə səpələnmiş yüz minlərlə insanın kulinariya irsini qorumaq və yaşatmaqdır. Bu ensiklopedik əsər bir zamanlar İrəvan xanlığı ərazisində yaşamış azərbaycanlıların zəngin kulinariya irsini sənədləşdirir.

Mətbəx, hər bir xalqın tarixini, ənənələrini və dünyagörüşünü əks etdirən ən davamlı mədəniyyət sahələrindən biri hesab olunur. Bu baxımdan kitab İrəvan xanlığı ərazisində formalaşmış və azərbaycanlılara məxsus olan ənənəvi mətbəx və irsin assimilyasiya və tarixi silinmə təhlükəsindən qorunmasına xidmət edir.

İrəvan xanı nəslindən olan Əmir Əli Sərdari İrəvani bu kitabın əhəmiyyətini belə vurğulayır: “…İrəvanın yerli sakinlərinin – ata-baba torpağından zorla qovulmuş insanların xalq ənənələrini toplamaq ideyası böyük uğurdur. Bu kitab – əsl şah əsərdir, bizim kulinariya tariximizin mədəniyyət xəzinəsi olan yeməklərin toplusudur və bu, gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılacaq”.

Tarix boyu İrəvan xanlığında yaşamış azərbaycanlı əhali məcburi köçkünlük və mədəni irsin silinməsi təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Ermənistanın bu bölgənin yerli əhalisinin mədəni və kulinariya irsini mənimsəmə cəhdləri bu gün də ciddi narahatlıq doğurur. Buna biz bir daha 2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı Azərbaycan Ordusunun azad etdiyi Qarabağda Azərbaycan milli və mədəni irsinin dağıdılmasının, tarixi abidələrinin mənimsənilməsinin şahidi olduq.

Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyası ölkənin kulinariya irsinin beynəlxalq səviyyədə sənədləşdirilməsi və tanıdılması istiqamətində aparıcı rol oynayır. Tarixi araşdırmalar, beynəlxalq kulinariya forumlarında iştirak və bu kimi elmi nəşrlər vasitəsilə AMKA müxtəlif mədəniyyətlərin hekayələrini beynəlxalq ictimaiyyətlə çatdırır və Ermənistanın saxtakarlıqlarını ifşa edir.

Tarixi və etnoqrafik mənbələrin geniş spektrini bir araya gətirən “İrəvan xanlığının mətbəxi” kitabı İrəvan xanlığının yerli azərbaycanlı əhalisinin kulinariya mədəniyyəti və maddi irsi haqqında dolğun və canlı bir təəssürat yaradır. Kitab azərbaycanlıların gündəlik həyatına kulinariya nöqteyi-nəzərindən yanaşaraq əkinçilik alətləri, mətbəx ləvazimatları, yüzlərlə ənənəvi yemək və içkilərin adları və hazırlanma üsulları barədə ətraflı məlumat verir.

Kitabda ümumilikdə Qərbi Azərbaycan mətbəxinə aid olan və həmin bölgənin əhalisinin yaratdığı maddi mədəniyyətin qədimliyini və zənginliyini göstərən çoxsaylı tarixi-etnoqrafik faktlar toplanıb. Tədqiqat işlərindən aydın olur ki, 1960-cı ildə Ermənistan SSR Elmlər Akademiyası Göyçə və Zəngəzur mahallarında azərbaycanlıların yaşadıqları kənd və qəsəbələrdən toplanmış yemək adları və hazırlanma üsullarını saxtalaşdıraraq “erməni mətbəxini bərpa etmək” adı altında “Армянская кулинария” adlı kitab nəşr etdirib. “İrəvan xanlığının mətbəxi” kitabının vərəqlədikcə ermənilərin İrəvan xanlığında yaşamış azərbaycanlıların mətbəxini mənimsəyərək onları “erməni yeməkləri” kimi təqdim etmək cəhdləri ifşa olunur - boranı, əriştə, xəşil, küftə, dolma, qovurma, bozartma, kətə, lavaş, pendir, göyüplov, odplov, müəmmərplov və imam bayıldı kimi bir çox yeməklərin adlarının və kulinariya köklərinin açıq-aşkar Azərbaycan mənşəyinin şahidi olursan. Tarixi təhriflərə baxmayaraq, dil və mədəniyyət sübutları bu yeməklərin Azərbaycan xalqına məxsus olduğunu təsdiqləyir.

Beynəlxalq ictimaiyyətin mədəni irsin düzgün mənimsəməsi vacib bir məsələdir. Ermənistanın iddialarına baxmayaraq, 2016-cı ildə UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsi “lavaş”ı türk xalqlarının ortaq ənənəsi olan çörək kimi, 2017-ci ildə isə “dolma”nı Azərbaycana məxsus mətbəx növü kimi UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil etmişdir.

Kitabın özəlliklərindən biri də İrəvan xanlığının mədəni irsini, Azərbaycan və İslam dini mədəniyyətini əks etdirən tarixi şəkillərin – Sərdar sarayı, İrəvan məscidləri, karvansara və İrəvan şəhərinin tarixi mərkəzini təşkil etmiş, sonralar məhv edilmiş digər memarlıq abidələri haqqında fotosənədlərin nəşrdə yer almasıdır.

Bunların arasında Gürcüstan Milli Muzeyinin arxiv materiallarına və rus şərqşünası və fotoqrafı Dmitri Yermakovun (1845–1916) çəkdiyi fotoşəkillərə, eləcə də II Nikolay tərəfindən Sərdar sarayının bərpası ilə bağlı sənədlərə istinadlar var. Bütün bu mənbələr İrəvan xanlığının ta qədimdən azərbaycanlıların yaşadığı bir ərazi olduğunu təsdiqləyən tutarlı sübutlardır.

Tarixi sənədlərə və etnoqrafik tədqiqatlara əsaslanan “İrəvan xanlığının mətbəxi” kitabı yalnız kulinariya barədə deyil, həm də azərbaycanlıların tarixən yaşadığı bir bölgənin maddi və mənəvi irsi haqqında dəyərli ensiklopedik bir mənbədir.

Kitab, həmçinin Azərbaycanın tarixi həqiqətlərinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması və 30 ilə yaxın Ermənistanın işğalı altında olmuş torpaqları geri qaytararaq ərazi bütövlüyümüzün tam bərpasından sonra barışın təşviqinə yönəlmiş milli səyləri əks etdirir. Bu kontekstdə “İrəvan xanlığının mətbəxi” kitabı Prezident İlham Əliyevin beynəlxalq ictimaiyyətə ünvanladığı əsas çağırışlara, xüsusilə də “Qayıdış hüququ: Ermənistandan zorla çıxarılmış azərbaycanlılar üçün ədalətin təmin edilməsi” bəyanatında ifadə olunan fikirlərə söykənir. Prezidentin bu bəyanatı Azərbaycan və Ermənistan arasında davam edən sülh danışıqlarını, davamlı sabitliyin təmin olunması məqsədini və ata-baba yurdlarından zorla qovulmuş azərbaycanlıların hüquqlarının qorunmasının vacibliyini vurğulayır. Ermənistanın birinci prezidenti Levon Ter-Petrosyanın azərbaycanlıların bölgədəki mövcudluğunu “problem” kimi təqdim edən və azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləməni, Azərbaycan torpaqlarının işğalını “600 illik problemin həlli” kimi xarakterizə edən ayrı-seçkilik ritorikasının yolverilməz olduğu qeyd olunur. Ermənistanın nəhayət bu ədalətsizlikləri aradan qaldıraraq, beynəlxalq hüquq qarşısında götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirib, Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların hüquqlarını bərpa edib onların tarixi torpaqlarına qayıdışı üçün şərait yaradacağına ümid bəslənilir.

Prezident İlham Əliyevin “Qayıdış hüququ: Ermənistandan zorla çıxarılmış azərbaycanlılar üçün ədalətin təmin edilməsi” adlı bəyanatını BMT katibliyi Təhlükəsizlik Şurası və Baş Assambleyanın rəsmi sənədləri kimi yayımlayıb. Bu isə məsələnin beynəlxalq əhəmiyyətini və ədalətin dinc və hüquqi yollarla təmin edilməsinin vacibliyini bir daha önə çıxarır.