Qiyamçı : İnsan və qiyamın daxili səhnəsi

Adilə NƏZƏROVA
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Əlabbasın “Qiyamçı” romanı haqqında çox sayda məqalə yazılsa da, mənim bu mövzuda yazmağımın əsas səbəbi müəllifin ədəbi dilidir. Onun ifadə tərzi, bölgə şivəsi ilə zəngin söz seçimi və sintaksisi digər yazıçılardan seçilir; hətta müəllifin adı qeyd olunmasa belə, əsərin ikinci cümləsindən oxucu onun əsərin müəllifi olduğunu dərhal hiss edir. Eyni zamanda, bu unikal üslub vasitəsilə əsərin qəhrəmanlarının daxili aləmi və psixoloji vəziyyəti də oxucuya aydın şəkildə çatdırılır.

Ədəbiyyatın əsas missiyası insanın ruhunu, vicdanını, daxili səsini ortaya çıxarmaqdır. Əlabbasın “Qiyamçı” romanı isə bu missiyanı ən sərt və təmkinli şəkildə həyata keçirir. Əsərin adı artıq oxucunu dərhal bir qarşıdurmaya, bir daxili və xarici üsyana hazırlayır. Qiyam burada yalnız siyasi və ictimai hadisələrdən doğan bir hərəkat deyil, həm də insanın öz daxili dünyası ilə apardığı savaşdır. Oxucu Əlabbas vasitəsilə görür ki, qiyam həm şəxsi, həm də sosialdır; daxili üsyan, vicdanın qorunması, mənəvi prinsiplərə sadiqlik və insan ruhunun sarsılmazlığıdır.

Romanda zaman və coğrafi məkan baxımından hadisələr 80-ci illərə işarə etsə də, Əlabbas əsas diqqəti daha qədim dövrlərin mənəvi və ictimai strukturlarına yönəldir. Bu xüsusiyyət oxucuya göstərir ki, “Qiyamçı” yalnız bir tarixi epizodun təsviri deyil; əsərin mərkəzində duran hadisələr, xalqın kollektiv yaddaşı və torpaq, ata-baba köklərinə bağlılığı ilə əlaqədardır. Beləliklə, romandakı hadisələr yalnız xarici təzyiq və ya siyasi zorakılıq fonunda deyil, eyni zamanda milli ruhun və mənəvi dəyərlərin qorunması müstəvisində də baş verir.

Bundan əlavə, romanın qəhrəmanı ətrafındakı ziyalılardan fərqli olaraq, açıq qiyam qaldıran bir fiqur deyil. Ətrafındakı nadir ziyalılar yalnız məsləhət verənlər, hadisələrin gedişində sükutla müşahidə edənlərdir. Bu cizgi romanda xüsusi bir ictimai psixologiyanı, sovet dövrünün qorxu və təzyiqi şəraitində insan davranışının real təsvirini göstərir. Oxucu burada yalnız qəhrəmanın deyil, həm də cəmiyyətin daxili dilemmasını və adaptasiya mexanizmini görür.

Bəbir/Təbriz

Onillik tənha həyat yaşamış, güclü xarakterə sahib, daxili mübarizə aparan bir obrazdır. Suallara cavab axtarmaq, məktublarla xəyali dialoqlarla özünü anlamaya çalışmaq onun ruhani qiyamının və daxili intiqamının əksidir. Özünü öldürmək fikrinə düşən, amma son anda çəkilən, daxili suallarına cavab arayan bir insandır. Səhvlərini və sevgisini uzun müddət gizlətməyi bacarır, intellektual və emosional dərinliyi ilə oxucunu düşündürür. Bəbir dinamik bir obrazdır; daxili aləmi, ailəsi və sevgisi ilə ziddiyyət təşkil edir. Arvadı Şəhrizin onu tərk etməsi, uşaqlarının onu anlamaması onu sarsıtsa da, o, yeni sevgidən imtina etmir. Roman onun jurnalist qızla Əyriqara qayıtması ilə bitir; sevgi xətti hadisələrin digər xətlərini arxa plana keçirir.

Şəhriz

Müəllif, Şəhriz obrazını məktəb illərindən tanıdığı, “tək günahı gözəllik olan” və “heç kimsənin ürək edib yaxın düşə bilmədiyi bədbəxt bir qız” kimi təsvir edir. Bu, onun xarici gözəlliyinin iç dünyasında yaratdığı yalnızlıq və tənhalıqla necə ziddiyyət təşkil etdiyini göstərir. Şəhrizin xoşbəxt ola bilməməsini müəllif öz üzərinə götürür, oxucu isə taleyin günahını kimdə olduğunu sorğulamağa vadar olunur.

Müqəddəs

Təbrizlə sonradan şəhərdə rastlaşan, həyatın nağılvari tərəfini təmsil edən obrazdır. Onun Təbrizlə görüşməsi romanın sonunu nağıllaşdırır, qəhrəmanın daxili gərginliyini yumşaldır və hekayəyə yeni həyat verir. Müqəddəsin Təbrizə yazdığı məktubun illərlə cavabsız qalması, onun içindəki qorxuları və həqiqətlə üzləşməmək üçün etdiyi cəhdləri göstərir. Bu, insanın öz daxili dünyası ilə necə barışmadığını və həqiqətlə üzləşməmək üçün necə özünü aldada bildiyini əks etdirir.

Qəyyum müəllim

Təbrizin həyatında ciddi rol oynayan, taleyini formalaşdıran bir personajdır. Təbrizin daxili sınaqlarında və özünü anlamasında əhəmiyyətli rol oynayır; məktubları qəhrəmanın daxili suallarına cavab verir və mənəvi dəstək olur.

Əlabbas / Müəllif

Mən müəllifi də obraz kimi gördüm. Əlabbas romanın görünməyən, lakin hər yerdə duyulan obrazıdır. O, qəhrəmanların talelərinə bəzən atalar sözlərinin hikməti, bəzən də təbiətin dili ilə qarışır. Onun varlığı oxucunu hadisələrin üzərində dayanan bir şahid kimi müşayiət edir. Əlabbas insanların daxili üsyanını və mənəvi mübarizəsini açır, sosial və tarixi problemləri – məcburi köçürülmə, daxili miqrasiya və sovet dövrünün qəribəliklərini, emosional və psixoloji təcrübə kimi oxucunun qarşısına çıxarır. Müəllif qəhrəmanların dili ilə öz düşüncələrini də ötürür: həyat fəlsəfəsini, daxili səsini, zamanla bağlı narahatlığını çatdırır. Onun bədii təsvirləri yalnız estetik məqsəd daşımır, kəndin və şəhərin mənzərələri, hava və ətraf mühit obrazların psixologiyası ilə üzvi surətdə bağlıdır.

Əlabbasın “Qiyamçı”sında siyasi proqnozlara da rast gəlinir. Məsələn, Zülfüqar müəllim Təbrizlə dialoqunda “Daha ittifaqda ittifaqlıq qalmayıb...” sözləri həm sovet ittifaqının dağılma səbəblərinə işarədir, həm də gələcək geopolitik nizam haqqında proqnozdur. Müəllif rusun Yaxın Şərqdən sıxışdırılaraq çıxarılacağını, İran və İraqda isə onun təsirinin zəifləyəcəyini göstərir. Amerika ilə Türkiyənin regiondakı müttəfiqliyini vurğulayaraq, böyük dövlətlərin maraq savaşının xəritəsini sanki əvvəlcədən cızır. 

Təbriz həyatın sərt qanunları ilə üz-üzə gələn, daxilindəki azadlıq hissini qorumağa çalışan bir şəxsdir. Əlabbas onun daxili monoloqları vasitəsilə insanın varlıq, ədalət və azadlıq haqqında suallarını oxucuya çatdırır. Dramatik pik nöqtələr yalnız xarici hadisələrdə deyil, daxili monoloqlarda da yaranır; bu, romanı hadisə əsəri olmaqdan çıxarıb fəlsəfi meditasiya səviyyəsinə qaldırır.

Əlabbas qəhrəmanlarının psixoloji vəziyyətini incə və realist detalizmlə göstərir, onların psixologiyasının ən uc nöqtələrinə toxuna bilir. Müəllifin dili sərt, eyni zamanda lirizmlə elə doludur ki,  oxucu qəhrəmanların qorxularını, şübhələrini, vicdan əzabını birbaşa özündə yaşayır.

Təbrizlə Şəhrizin münasibətləri əsərin dramatik xəttinə xüsusi rəng qatır. Onların sevgisi ayrılıqlarla sınağa çəkilir, alt qatda gizlənən bağlılıq oxucuya duyulur. Son görüş səhnəsi xüsusilə təsirlidir: Şəhrizin “Bu xasiyyətlə sən elə orda qalsan yaxşıdır” və Təbrizin “mən dəli o vaxt səni məxluq öz xaliqini istəyən kimi istəmişdim” sözləri ömürlük ayrılığın möhürüdür. Oxucu bu səhnədə sevginin həm ən ülvi, həm də ən dağıdıcı gücünə şahid olur. Təbrizin Allaha inancı isə onun davranışlarında, düşüncələrində və sevgisini ifadə tərzində daim – əsər boyu sezilir, burada isə insanın ilahi dəyərlərlə şəxsi hissləri arasında parçalanmasını göstərir.

Əlabbasın üslubu sadə “çölçü dili”, təsirli dialoqlar, daxili monoloqlar və simvolik təsvirlərlə zəngindir. Təkrar olunan “sükut” və “qaranlıq” motivləri daxili tənhalığı, “qırılmazlıq” və “səadət” motivləri isə mübarizəni simvollaşdırır. Atalar sözləri, məsəllər və xalq hikmətləri ilə zənginliyi romanın bədii gücünü artırır, milli ruhla bağlılığı gücləndirir. Romanda bədii dilini zənginləşdirmək, dilin ritmini artırmaq üçün müəllif özünəməxsus deyimlər və ifadələr yaradır. Məs.:“Ovçusu cavan ölən dağların maralı qoca olar.”; “Ayağıma bax, havamı çal”; “Xırsızı danışdıran qəzəb odu yox, qızıl ehtirasıdır.” və s.

Romanda kənd adlarının təsadüfi seçilmədiyi də aydındır:

Əyriqar – “haqqdan uzaq, düzgün olmayan” mənası ilə həm cəmiyyətə qarşı üsyanı, həm də təkliyi simvolizə edir.

Çalmalı – coğrafi çətinliyi və uğursuzluq işarəsi daşıyır.

Naltökən dərəsi – daş-qayalıq yolu ilə sərt maneələri və ayrılıqları simvollaşdırır.

Əsərin ortalarında Təbrizin son görüşdə Şəhrizə dediyi sözlər romanın ən ağır məqamlarından biridir: “Biləsən, Şəhriz, hər şeyə səni ürəkdən istəməyim səbəb oldu…”

Bu cümlə oxucuya dərindən düşündürən bir mesaj verir. Əslində, insan bir başqa insana – nə qədər sevsə də, ürəyini bütövlükdə bağlamamalıdır. Çünki inanclarımıza görə, insanın ürəyi yalnız Yaradan üçün nəzərdə tutulub. Mənəvi dəyərlərdə, dini düşüncələrdə də deyilir ki, Allahdan başqasını ürəkdən istəmək, ona hədsiz bağlılıq göstərmək insanı sınağa çəkir, bəzən də cəzalandırır. Bu baxımdan Təbrizin “səni ürəkdən istəməyim” etirafı həm böyük bir sevgi, həm də bu sevginin fəlakətə çevrilmiş etirafıdır.

Ardınca gələn sözlər isə qəhrəmanın özünüittihamıdır: “O vaxt mən səni bu əllərimlə boğub öldürsəydim, həm sənə olan istəyimi özümlə aparardım, həm də uşaqlarıma adam kimi dədəlik eləyərdim…” Burada Təbriz demək istəyir ki, sevgisinin gücü və ağırlığı o qədər böyükdür ki, bu hiss onu həm qadına, həm də ailəsinə qarşı aciz qoymuşdur. Bu sözlər nə qədər sərt və qəddar səslənsə də, sevgidən doğan bir fədakarlıq düşüncəsidir: “səni öldürsəydim, heç olmasa sevgim bu dünyada qalmayacaqdı, özümlə aparacaqdım, övladlarıma isə vicdanla ata ola biləcəkdim”. Bu, təbii ki, mümkün olmayan və insanın özünü yandıran bir paradoksdur. Oxucu bu səhnədə sevginin həm ən ülvi, həm də ən dağıdıcı gücünə şahid olur.

Təbrizin bu sözləri sadəcə dramatik emosional çıxış deyil, həm də mənəvi-əxlaqi qat daşıyır. Roman boyu Təbrizin Allaha inancı daim sezilir.

Onun davranışları, düşüncələri, hətta sevgisini ifadə tərzi də bu inamın fonunda daha aydın görünür. Bu səhnələrdə oxucu insanın ilahi dəyərlərlə şəxsi hissləri arasında necə parçalandığını görür.

Romanın sonunda romantik sonluq hadisələrin inkişaf məntiqindən doğur və oxucuya həm təsir, həm də düşünmək üçün zəmin yaradır. Müqəddəs və Təbrizin qarşılaşması, Əyriqarın simvolik olaraq yenidən nəfəs alması, həyatın davam etdiyini və insanın azad iradəsi ilə mənasını tapacağını göstərir.

“Qiyamçı” yalnız bir qəhrəmanın daxili mübarizəsini açıb göstərmir, eyni zamanda cəmiyyətin sərt qanunları və ədalətsizlikləri qarşısında insanın daxili çarpışmasını da işıqlandırır. Əlabbas oxucunu həm şəxsi, həm də sosial qiyamın dərinliyinə aparır; qəhrəmanın məktubları və daxili monoloqları onun qorxu, ümid və ruhunun sarsılmaz tərəfini eyni anda əks etdirir. Sadə, lakin lirizm dolu dili, simvolik təsvirləri və metaforaları əsəri həm emosional, həm də fəlsəfi səviyyədə tamamlayır.

Əlabbasın “Qiyamçı” romanı, təkcə bir kənd və onun sakinlərinin hekayəsi deyil, eyni zamanda insan ruhunun dözümü, sədaqəti və həyatın sınaqlarına qarşı mübarizəsinin poetik və təsirli portretidir. Təbriz, sosial və şəxsi itkilər içində yalnız qalmış, lakin əzmkarlığı, vəfası və daxili azadlığı ilə həyatın çətinliklərinə meydan oxuyan bir obrazdır. Əsərin səmimi, pafossuz və şişirtmədən yazılması oxucunu Əyriqar kəndinin mühitinə, Təbrizin evinin otaqlarına, gündəlik həyatın səs-küyünə, pişiyinə, toyuq-cücəsinə qədər yaxınlaşdırır. Bu yaxınlıq əsərin realistik təsirini artırır, oxucu hadisələrin içindədir, nəfəs alır, hiss edir və ağrını paylaşır.

Təbriz vasitəsilə müəllif “qiyam” anlayışını yenidən şərh edir: qiyam dağıtmaq, yıxmaq və zorakılıqla yenisini qurmaq deyil; qiyam səssiz və daxili bir mübarizədir, mövcud olanı qorumaq, vəfaya sadiq qalmaq və daxili prinsipləri müdafiə etməkdir. Təbrizin tənha yaşaması, köçkün kənd sakinlərinə rəhbərlik etməsi və onlarla birlikdə yeni həyata başlamağa çalışması insanlıq dəyərlərinin və mənəvi qiyamın simvoludur. İtkilər və mürəkkəb münasibətlər əsərə dramatik dərinlik və realizm gətirir, müəllifin təbiəti və xarakteri isə Təbriz obrazına sirayət edir; oxucu onu həm roman qəhrəmanı, həm də mənəvi mübarizənin simvolu kimi qəbul edir.

Əsərin sonu oxucu üçün ümid və rahatlıq gətirir. Əlabbas burada göstərir ki, insan yalnızlıq və sınaqlardan qorxmadan, suallarına cavab tapmasa da, mənəvi yüksəlişə və əsl qiymətini anlamaya qadirdir.

Nəticə etibarilə, “Qiyamçı” yalnız kənd həyatının deyil, insan taleyinin, mənəvi mübarizənin və vəfanın romanıdır. Əlabbasın səmimi və təbii dili, obrazların canlılığı və hadisələrin dərinliyi əsəri oxunası, düşündürücü və uzun müddət yadda qalan bir əsər halına gətirir. Bu roman, oxucuya insanın daxili dünyası ilə əlaqə qurmağın, sədaqət, inadkarlıq və mənəvi qiyamın dəyərini göstərən əhəmiyyətli nümunədir.