Daxil ol
Xəbərlər
Hava
Maqnit qasırğaları
Namaz təqvimi
Qiymətli metallar
Valyuta konvertoru
Kredit Kalkulyatoru
Kriptovalyuta
Bürclər
Sual - Cavab
İnternet sürətini yoxla
Azərbaycan Radiosu
Azərbaycan televiziyası
Haqqımızda
Əlaqə
TDSMedia © 2025 Bütün hüquqlar qorunur
Qulamrza Səbri Təbrizinin fəlsəfi və ictimai siyasi görüşləri
Turkstan.az portalından verilən məlumata görə, Icma.az xəbər yayır.
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun
Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir
fəlsəfəsi şöbəsinin müdiri, dos., dr. Faiq Ələkbərli
I yazı
Azərbaycan Türk filosofu, fəlsəfə elmləri doktoru, prof. Qulamrza Hacı Məhəmmədəli oğlu Səbri Təbrizi (1934-2020) 1934-cü ildə Təbriz şəhərinin Şəkili məhəlləsində anadan olmuşdur. Burada ibtidai dini məktəbi, sonra 1944-1953-cü illərdə Məhəmmədiyyə, Nizami və Firdovsi mədrəsələrini bitirmişdir. O, 1953-1958-ci illərdə Təbriz Universitetinin fars, ingilis dili və pedaqogika fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir. Qulamrza Səbri Təbrizi tələbəlik illərində orta məktəblərdə müəllim kimi fəaliyyət göstərməklə yanaşı, 1956-1958-ci illərdə ABŞ-ın İran adlanan ölkədəki hərbi idarəsində tərcüməçi olaraq çalışmışdır. 1958-ci ildə İstanbul şəhərində Bəyazid Universitetinin ingilis dili və ədəbiyyatı fakültəsində magistr təhsili almışdır. 1959-1963-cü illərdə isə London Universitetinin Kinqs kollecində magistr təhsili almışdır.
Qulamrza Səbri Təbrizi 1960-1963-cü illərdə London BBC radiostansiyasında Şərq və Orta Asiya üzrə ədəbi və siyasi icmalçı, həm də “Nəzər saatı”nın aparıcısı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Təbrizi 1963-1969-cı illərdə Edinburq Universitetinin İngilis dili və Ədəbiyyatı Departamentinə doktoranturaya daxil olmuş, “Vilyam Bleykin dialektik fikirləri” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək fəlsəfə elmləri doktoru elmi dərəcəsi almışdır. Bu müddətdə Edinburq Universitetinin Şərqşünaslıq İnstitutunda, eləcə də dünyanın bir sıra ali məktəblərində məruzələrlə çıxış etmişdir. O, İran adlanan ölkədə baş vermiş “İslam inqilabı” dövründə Təbrizdə elmi-pedaqoji və siyasi fəaliyyətini davam etdirmişdir.
Qulamrza Səbri Təbrizi burada din xadimlərinin təqibinə məruz qaldığı üçün Böyük Britaniyaya qayıtmış və 1978-1995-ci illərdə televiziya şirkətlərində icmalçı olmuşdur. Təbrizi 1989-1990-cı illərdə Məhəmmədəli Mahmudla birlikdə türk və fars dillərində “Odlar ölkəsi” adlı aylıq qəzet nəşr etdirmişdir. O, həmçinin 1995-ci ildə Edinburq Universitetində akademik məsləhətçi olmuşdur. 1997-2003-cü illərdə Azərbaycanın ali məktəblərində XIX-XX əsrlər ingilis ədəbiyyatı, Şekspir və Bleykin yaradıcılığı mövzusunda mühazirələr oxumuşdur.
Təbrizi 2001-ci ildə Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin İsveçin Malmo şəhərində keçirilən V qurultayının iştirakçısıdır. Həmin il Dünya Azərbaycanlılarının Bakıda keçirilən qurultayında məruzə ilə çıxış etmiş, Dünya Azərbaycanlıları Əlaqələndirmə Şurasının sədr müavini seçilmişdir.
Əsərləri: “Vətən həsrəti” (1993), “Mənim iki dünyam” (1997), “Fikir dalğaları” (1997), “Həyat fəlsəfəsi” (1997), “Baxışlar, düşüncələr, arzular”, “Sönməz ocaq” (2001), “Ümid çırağı” (2002), “Qürbət harayı” (2003), “Xudafərin” (2005), “Azərbaycanın Güneyi: tarixin canlı mənzərələri” (2006), “Zamanın nəbzi”(2006), “Müdriklik fəlsəfəsi” (2006), “Körpü” (2008), “Səssiz haray” (2009), “Sahilsiz dəniz” (2009), “Pozulmuş dünya” (2010) və b.
Onun fəlsəfi görüşlərinin əsasını vəhdəti-vücud təlimi təşkil edir. O hesab edirdi ki, panteizm – vəhdəti-vücud fəlsəfəsi psixoloji və ictimai baxımdan çox modern və sağlam fikir fəlsəfəsi kimi bəşəriyyətin ictimai inkişafına böyük təsir göstərə bilər; bu təlim yeni ümumbəşəri fəlsəfənin əsasını təşkil edə bilər. O, yazırdı:
İllərdi axtarırdım bir ayna,
Görəm tamam dünyanı, o aynada
Soruşdum bir çoxlarından,
Özlərini itirmiş adamlardan.
Axırda tapdım o şeyi ki,
İnsan özgəsindən istəyirdi.
Allahın özündə olduğunu bilmirdi,
Orda-burda Allah axtarırdı.[1]
Vəhdəti-vücud fəlsəfəsini insanın fikri təkamülü hesab edən Təbriziyə görə, bu günə qədər bir çox filosofların ruhu maddəyə, maddəni ruha qarşı qoyması doğru olmamışdır. O, yazırdı: “Ruhu maddənin, maddəni ruhun qarşısında qoymaq – dünyanı pisə (maddiyyat) və yaxşıya (ruhi) bölmək insanda psixoloji çatışmazlıq və ya xəstəlik yarada bilər. Min illərlə ruhla maddənin qarşı-qarşıya qoyulmasından insanlar psixoloji əzab çəkiblər. Bu ikilik məsələsi fəlsəfədə Zərdüşt, Mani və bir çox Şərq filosofları tərəfindən araşdırlıb. Məsələn, Zərdüşt onu “Hörümüz və Əhrimən”, Mani “Nur və Zülmət” adlandırıb. Dünyanın bu iki haldan ibarət olduğunu qəbul ediblər. Bunlara aid çoxlu dastanlar, fərziyyələr yazılıbdır. Onların hamısı səy ediblər ki, vəhdəti-vücudun necə yaranmasına şərh yazsınlar və bu məsələni həll etsinlər”.[2]
Onun fikrincə, fəlsəfənin təkamül yolunun əsasında vəhdəti-vücud təlimi dayanır ki, bu fəlsəfəni qəbul edən filosoflar maddi və mənəvi olanın bütünlüyünə inanıblar. Bir sözlə, maddi aləm ruha bağlı olduğu kimi, ruhi aləm də maddi ilə əlaqəlidir; birinin varlığı digərinin olmasına bağlıdır, yəni bunlar ayrılmazdırlar. O, yazırdı: “İnsanın narahatlığı və boşluğu, dində və əsatirdə şeytan, cənnət-cəhənnəm məsələsi, bunların hamısı maddi dünyanın yoxluğundan vücuda gəlir. Məsələn, mən düşünmüşəm ki, tarixdə kişilər qadınları niyə fəsad mənbəyi, günah mənbəyi sayıblar? Belə nəzərə gəlir ki, qadının, ananın və s. fiziki anlamda yanında olmamasıdır ki, kişidə bu narahatlığı yaradıb. Özümdən deyə bilərəm ki, uşaqlıqda anamı evdə görməyəndə içimdə bir boşluq, narahatlıq yaranırdı, anam gəlincə ona hirslənirdim. Bu da onu göstərir ki, mənim narahatlığımın səbəbi anamda yox, mənim içimdə yaranan boşluqdadır.Yəni maddənin olmasının ruha o qədər əhəmiyyəti vardır ki, onun olmaması, insanda ruhiyyəni aradan aparır, ruhun boşluğuna səbəb olur və bu boşluqdur ki, bəşəriyyət üçün cürbəcür adlarla – şeytan, cin və s. rol oyanyıblar. Bu boşluqdur ki, vəhdəti-vücudu bir-birinə vurur”.[3]
Onun fikrincə, vəhdəti-vücudun insanların rabitəsində, dünya səthində böyük rolu vardır: “Bütün müharibələr bu balansın pozulmasından yaranır və qlobal mənada bu əsas məsələdir ki, sülh yaratmaqdan ötrü bu iki qütbi bir-birinə yaxınlaşdırır. Bu balansın pozulması cəmiyyətdə də özünü göstərir. Misal üçün toxu aca, dövlətlini kasıba, inkişaf etmiş dövləti geridə qalmış dövlətə, millətlərə bağlayır. Bəşəri uğurlar o zaman olar ki, bu boşluğu aradan götürüb, insanlar arasındakı bir-birilə münaqişələrə son qoyulsun. Bu, olmaz məgər ki, insaniyyət və iqtisadiyyat bir-birinə qovuşa, ya maddə ruhla bir ola və yaxud vəhdəti-vücud cəmiyyətdən siyasətə, beynəlxalq münasibətə təbdil oluna?”.[4]
Təbriziyə görə, vəhdəti-vücud fəlsəfəsi, sadə formada desək, maddənin varlığı və insanın ruhunda inkişafa kömək etməsidir; onun olmaması insanın ruhunda ikilik, xəstəlik yaradır. O, yazırdı: “Yəni insan həmişə bölünmüş şəxsiyyətdən psixoloji və ruhi xəstəliklərə düçar olur. Bu ziddiyyətin yaranması tarixdə böyük facilər törədibdir. Demək olar ki, maddi təminatın olmaması insanın daxilində çatışmazlıq, boşluq yaradır. Məsələn, dünya malına həris olan bir adamın cəmiyyətin sərmayəsini öz əlində saxlaması, başqalarının aclığına, ölümünə səbəb olması varlığın və pulun günahı deyil. Bəlkə, həris insanın ruhundakı çatışmazlıqdır, dünyanı dar baxışdan görməsidir”.[5]
O hesab edirdi ki, ruhla maddənin qovuşmaması, ya Şərqlə Qərbin birləşməməsi, qloballaşmanın imkansızlığı səhvidir və yalnış məqsəd daşıyan bir fəlsəfəni davam etdirməkdir. Bizcə, o zaman qan tökmələri dayandırmaq olar ki, dünyanı idarə edənlər pulu, sərvəti, maddi dünyanı sevdikləri kimi insanı və insaniyyəti sevsinlər. Maddi və şəxsi məqsədlərə, mənafelərə xidmət etməkdən əl çəksinlər. Demək olar ki, dünyaya həqiqi baxış vəhdəti-vücud fəlsəfəsidir və insanda bu fəlsəfəni vücuda gətirməkdir”.[6]
Təbriziyə görə, vəhdəti-vücud fəlsəfəsi elmi bəhsdir və onun dinə aidiyyəti yoxdur: “Fəlsəfə, siyasət ola bilər, amma din və ideologiya siyasət olarsa, o zaman insanlar və dünyadakı münasibətlər dəyişilə bilər. Yalnız elm insanı qan tökməkdən qurtarır. İnsanların kütləvi şəkildə dinə getməsi fəlakətdir, biz bunun qonşu dövlətdə şahidi olmuşuq (“İran”ı nəzərdə tutur- F.Ə.).[7]
O, “İnsan ruhu” adlı kiçik həcmli şeirində insanın maddi və ruhi bağlılığının vəhdətini əks etdirməyə çalımışdır:
İnsan ruhu böyükdür
Sığışmaz bir məhəbbətə,
Bir ürəyə, bir üzük qaşına.
Xoşbəxt odur ki,
Yerləşdirə bütün dünyanı özündə
Varlısı da, yoxsulu da, çirkini də,
Xoşluğu da, çətinliyi də.
Çünki insandan başqa bir fikir,
Başqa ruh yarnmayıb özündə.[8]
O, yazırdı ki, ruh özü dinamik bir şeydir və ruhun azadlığına yetişmək üçün insan bir neçə mərhələdən keçməlidir: “İnsan birdən-birə insan doğulmur. Tarix kimi insan özü də təkamül tapır. İnsan təbiətə bağlıdır, o, ruhani mərtəbəyə qalxmaq üçün təkamül etməlidir. Onun təkamülü çox zaman məzhəb fonunda şərh olunub. İnsanın təkamülü həyatın təcrübələrindən doğub, amma sonralar bu unudulduğu üçün dinlə, məzhəblə, Allahla bağlanıb”.[9]
Qulamrza Səbri Təbrizinin vəhdəti-vücud təlimi ilə bağlı fəlsəfi görüşlərinə ən çox təsir edən Cəlaləddin Rumi və Vilyam Bleyk olmuşdur. Təbrizi hesab etmişdir ki, onlar müxtəlif əsrlərdə, fərqli məkanlarda yaşasalar da, hər ikisi maddi və mənəvi dünyanı vəhdət şəklində görüb, birinin o birisinə təsirini qəbul ediblər: “Onlar fəlsəfi baxımdan bu dünyaların hansı birinisə inkar etmir, onları bir-birinə qarşı qoymurdular. Onların fikrincə, dünyada şeytanın, İblisin meydana gəlməsi insanın madiyyatın əsarətinə düşməsi ilə başlayır. Bu ikiliyi Milton, Dante və başqa sənətkarlarda da görmək mümkündür. Amma C.Rumi və V.Bleyk insanda məhəbbətin, eşqin əbədliyinə inanıblar”.[10]
[1] Təbrizi, Qulamrza Səbri. Yaranış. Bakı, Azərnəşr, 2012, s.23
[2] Yenə orada, s.4
[3] Yenə orada, s.4-5
[4] Yenə orada, s.5
[5] Yenə orada, s.6
[6] Yenə orada, s.7
[7] Yenə orada, s.7
[8] Təbrizi, Qulamrza Səbri. Günəşə doğru. Bakı, Apostrof” çap evi, 2011, s.41
[9] Təbrizi, Qulamrza Səbri. Zamanın nəbzi. Bakı, “Turan evi”, 2006, s.47
[10] Yenə orada, s.47
“Kitabi-Dədə Qorqud”da Tanrıçılıq görüşləri
Üç qardaşın ittifaqından doğan böyük birlik
Qacar-Rus Savaşları - Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri
Üçrəngli Bayrağınla Məsud Yaşa! - Bir daha Himnimiz haqqında
Daim xatırlanacaq böyük ziyalı
“Kitabi-Dədə Qorqud”da Tanrıçılıq görüşləri
1917-1920-ci illər Azərbaycan Milli Hərəkatında müxtəlif siyasi partiyaların rolu
Üçrəngli Bayrağınla Məsud Yaşa! - Bir daha Himnimiz haqqında
Repressiya qurbanı Məhəmməd bəy Şahmalıyev: “Bu günü görməkdənsə, mənə güllələnmək daha xoşdur”
Dövlətçilik tariximizdə Ağqoyunlu (Bayanduriyyə) dövləti
Üçrəngli Bayrağınla Məsud Yaşa! - Bir daha Himnimiz haqqında
Türkiyə Azərbaycan tərəfdaşlığı vasitəsilə Suriyaya təbii qaz axını
Anuar Əlimcanovun nəsr yaradıcılığı
Dövlətçilik tariximizdə Ağqoyunlu (Bayanduriyyə) dövləti
XX əsrin birinci yarısında Güney Azərbaycanda siyasi-fəlsəfi ideyalar
Ulu Turan şəhidi - Quzey Azərbaycanın xilaskarı, vitse-generalisimus Ənvər Paşa
Türkün saz möcüzəsi: Aşıq sənəti – Yenilməz ruhumuzun soraqçısı
REKLAM SAHƏSİ
MANŞET XƏBƏRLƏRİ
Kartdan pul çıxdı, nə taksi var, nə sürücü... - “Bolt”dan şikayət yağır
Həyət evlərində yaşayanların nəzərinə: Sentyabrın 1-dən qərar qüvvəyə minir
Ərdoğandan Zəngəzur açıqlaması: Azərbaycan və Ermənistana işarə etdi
Solovyov növbəti sərsəm bəyanatla çıxış etdi - VİDEO
Bəxtiyar Ersay Azərbaycandakı vəzifəsindən azad edildi
“Ermənistan bunu etsə, sülh sazişi imzalamaq mümkün olmayacaq”
Sərhəddə güllələnən erməni hərbçiyə cinayət işi açıldı – SƏBƏB
Ukraynadan yeni silah göstərişi: “Flamingo” və “Neptun”
Trampdan Qəzza bəyanatı: 2-3 həftə ərzində yaxşı xəbərlər olacaq
Qulamrza Səbri Təbrizinin fəlsəfi və ictimai-siyasi görüşləri
Kartdan pul çıxdı, nə taksi var, nə sürücü... - “Bolt”dan şikayət yağır
Son 80 ildə 2 mindən çox nüvə silahı partladılıb - Təsirləri hələ də dünyada qalır
“Kitabi-Dədə Qorqud”da Tanrıçılıq görüşləri
Fenomenal ədib Qəzənfər Paşayev
"Qiyamət radiosu"ndan müharibə xəbərdarlığı
Üç qardaşın ittifaqından doğan böyük birlik
Bakıda evlərin qiyməti kəskin dəyişəcək – Tarix verildi
Qacar-Rus Savaşları - Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri
Məktəbli bazarında ajiotaj: bir uşaq neçəyə "başa gəlir?" - qiymətlər
Üçrəngli Bayrağınla Məsud Yaşa! - Bir daha Himnimiz haqqında
Maşın almaq istəyənlər mütləq oxusun: İlin sonuna qədər…
Ovucların tərləməsi hansı xəstəliklərdən xəbər verir?
Tramp Müharibə Nazirliyi yaratmaq istəyir
Ekspertdən şok: Amerika ordusu Ukrayna ordusundan geri qalır
Həyət evlərində yaşayanların nəzərinə: Sentyabrın 1-dən qərar qüvvəyə minir
Bu gün Mehriban Əliyevanın doğum günüdür
İbtidai siniflərdə dərs vaxtı qısaldılacaq?
Qarşıdakı 5 ildə bu ölkələrdə müharibə yenidən alovlana bilər - ABŞ kəşfiyyatı
Ərdoğandan Zəngəzur açıqlaması: Azərbaycan və Ermənistana işarə etdi
Solovyov növbəti sərsəm bəyanatla çıxış etdi - VİDEO
"Zülfüqar Hüseynzadə mükafatı" müsabiqəsinin qalibləri mükafatlandırılıb
Bəxtiyar Ersay Azərbaycandakı vəzifəsindən azad edildi
Ukraynaya hər ay azı bir milyard dollar lazımdır - Zelenski
“Bir günə bitirəcəyəm” demişdi: Tramp sülhdən əlini üzür? - ŞƏRH
Qubada “Bələdiyyə fəaliyyətinin genişləndirilməsi” layihəsinin yekun tədbiri keçirilib - FOTOLAR
“Qərbi Azərbaycan musiqi irsinin izi ilə” layihəsi davam edir
Hizbullah: Biz İsrailin öz məqsədlərinə çatmasına imkan verməyəcəyik
Rusiyada neft emalı zavodu 5 gündür yanır – VİDEO
Hakan Fidan: İsrailə qarşı güclü təzyiq olmalıdır
Ankara-Liviya yaxınlaşması: Təl-Əviv narahatdır
Fransa ABŞ səfirini Xarici İşlər Nazirliyinə çağırdı
Şıxlinski toyuq hininə bənzəyən kamerada saxlanılır
İran hücuma hazırdır: qoşunlarımız Zəngəzura girəcək – Seyid Əli Sağayan
Vaşinqtonda Ankarasız görüş və dəhliz qərarı – Ərdoğanın reaksiyası…
Rus generalın “dağları aşıb, Bakıya hücum edərik” bəyanatına sərt cavab – “Cavabı ağır olar”
Rusiyada azərbaycanlı milyarderlərlə bağlı hökm verildi – Putinin “qara siyahısı”nda kimlər var?
Azərbaycanlı məşqçi ədalətsizlik edən rus hakimi belə əzişdirdi – VİDEO
Türkiyə üçün təkəbbürlü təhdid: Ankara əlimizin içindədir!
Ukraynada həlak olan azərbaycanlının erməni dostu hamını təsirləndirdi - FOTO
Sabirabadda 4 yaşlı qıza qarşı İYRƏNC ƏMƏL - 64 yaşlı şəxsi hansı CƏZA gözləyir?
Putin bu dövlətlərin liderlərini TƏHDİD ETDİ: "Əgər Rusiyanı dəstəkləməsəniz..."
Bakının 1 gündə 2 jestinə Rus Ayısının cavabı: Bu, tarixi şansdır!
TƏCİLİ: Səfərbərlik ELAN OLUNDU - Müharibə başlayır
ABŞ-dan Azərbaycana DƏSTƏK: Bundan sonra...
Zəngəzurun statusu dəyişdi: İrəvanın dostu razılaşdı – “Dəhlizə o ölkə nəzarət edəcək”
Sensasiya: Nəcməddin Sadıqov buna görə vəzifədən azad edilib – “Demək istəməzdim, lakin…”
Baxış sayı:36
Bu xəbər 26 Avqust 2025 11:18 mənbədən arxivləşdirilmişdir
Günün ən çox oxunanları
