Rusiya: həyatda sağ qalmaq problemi RAKURS

Regionlar müharibə təzyiqlərinə tab gətirə bilmir

Rusiya sosial proqramları ixtisar edir və orduya xərcləri artırmağı məcbur edir. Ukraynada müharibə rusların cibinə zərbə vurmağa başlayıb. Müharibə səbəbindən Rusiyanın regional büdcələrində qıtlıq yaranıb. 2025-ci ilin ilk altı ayında Rusiya büdcə kəsiri demək olar ki, bütün il üçün nəzərdə tutulan rəqəmə çatıb. Sorğular göstərir ki, Ukraynaya qarşı müharibəni davam etdirmək üçün Rusiya hakimiyyəti daha çox sadə rusların cibinə baxır. Bu, müharibənin gedişinə necə təsir edəcək?

Rusiyada büdcə “dəliyi” artır: kəsir altı ayda altı dəfə artıb. "2025-ci ilin birinci yarısında Rusiya federal büdcəsinin kəsiri 3,7 trilyon rubla (47 milyard dollar) çatıb ki, bu da ÜDM-in 1,7%-ni təşkil edir. Bu, ötən ilin analoji dövrünün göstəricisindən altı dəfə çoxdur", - "The Moscow Times" Rusiya Maliyyə Nazirliyinin məlumatlarına istinadən yazır. 2025-ci ilin ilk altı ayında Rusiya büdcə kəsiri demək olar ki, bütün il üçün nəzərdə tutulan rəqəmə (3,8 trilyon rubl) çatıb. Bu vəziyyət büdcə gəlirlərinin xərclərin sürətli artımı ilə ayaqlaşa bilməməsi səbəbindən yaranıb. İlin birinci yarısında gəlirlər 17,6 trilyon rubl, xərclər isə 21,3 trilyon rubl təşkil edib.

Hazırda Rusiya regionlarının yarısında büdcə kəsiri yaşanır. Beləliklə, illik 170 milyon dollar kəsir planlaşdıran Kemerovo vilayətinin artıq ilin ilk 7 ayında 380 milyon dollar kəsiri var. Buna səbəb kimi Qərbin Rusiya kömürünə qarşı sanksiyaları və metallurgiyaya tələbatın azalması göstərilir. Başqırdıstan Respublikasında büdcə kəsiri planlaşdırıldığından iki dəfə çox olub və aprel ayında 84 milyon dollara çatıb. Yakutiya Respublikası ilin birinci yarısında planlaşdırılan xərcləri 300% üstələyib, bu da əhəmiyyətli maliyyə boşluğunu göstərir. Hətta büdcə profisiti planlaşdıran Rostov vilayəti indi ilin sonuna qədər 242 milyon dollar kəsir gözləyir.

Rusiya bu yaxınlarda neft və qaz gəlirlərinin azalması səbəbindən 2025-ci il büdcə qanununa yenidən baxmağa məcbur olub. Səlahiyyətlilər planlaşdırılan xərcləri 0,8 trilyon rubl artırıb və eyni zamanda proqnozlaşdırılan gəlirləri 1,8 trilyon rubl azaldıb, planlaşdırılan kəsiri daha da artırıb. Kreml bölgələrə təzyiq göstərir. Bölgələrdə iqtisadi vəziyyətin sürətlə pisləşməsinə baxmayaraq, Kremlin təzyiqi onları sosial proqramları kəsməyə və orduya pul xərcləməyə məcbur edir. "Rusiyanın əksər regionları yerli büdcələri sekvestrləşdirməyə başlayıb: 67 qurum ilin birinci yarısını kəsirlə başa vuraraq, hakimiyyəti ilk növbədə sosial proqramlar və yeni işə qəbul olunanlara ödənişlər üçün xərcləri azaltmağa məcbur edib", - Dezinformasiyaya Qarşı Mübarizə Mərkəzi bildirib.

Onlar qeyd ediblər ki, Rusiyanın regionlarında maliyyə böhranının yaranmasının əsas səbəbi Ukraynaya qarşı müharibədir. Moskva hərbi xərclərin əhəmiyyətli hissəsini yerli büdcələrə köçürüb. Onlar indi Müdafiə Nazirliyi ilə müqavilələr, yaralı və ölənlərə təzminat, ailələrinə dəstək, dəfn üçün pul ödəyirlər. Bu arada, federal subsidiyalar daim azalır. Buna baxmayaraq, yerli hakimiyyət orqanları Ukraynaya qarşı müharibədə döyüşən müqaviləli əsgərlərə ödənişlərin artırılması barədə məlumat verməkdə davam edir.

Bu siyasət nəticəsində regionlar inkişaf imkanlarını itirir: məktəblər, xəstəxanalar, yollar tikmək əvəzinə, müharibəyə milyardlarla rubl xərclənir. Ukraynaya qarşı təcavüz nəinki Rusiyanın iqtisadiyyatını quruyur, həm də regionları maliyyə müstəqilliyindən məhrum edir, onları Kremlin qərarlarının girovuna çevirir. Ruslar müharibənin təsirini ciblərində və başqa yerlərdə hiss etməyə başlayırlar. Ruslar artıq iqtisadi vəziyyətin pisləşməsini ciblərində hiss etməyə başlayıblar. Bunu hətta Rusiya sorğuları da təsdiqləyir. Məsələn, oktyabr ayında respondentlərin 23%-i maliyyə vəziyyətlərinin son iki-üç ay ərzində pisləşdiyini bildiriblər.

Orta rusiyalının həyat səviyyəsi yavaş-yavaş aşağı düşür. İnflyasiya üzərində qondarma qələbə mülki istehsalın azalması bahasına başa gəlib. Avqustda inflyasiya "hədəf" 4% -ə düşüb, lakin sentyabrda 6,7% -ə yüksəlib. Müharibə veteranlarının, o cümlədən bu və ya digər şəkildə zərər çəkənlərin sayının artması rusları qorxutmağa başlayıb. Bu müharibənin bitməsi istəyi hakim olmağa başlayır. Sentyabr ayında ExtremeScan sorğusunda respondentlərin 42%-i “Ukraynada xüsusi əməliyyatın” “fayda”dan daha çox “zərər” verdiyini bildirib. Bu, açıq-aydın mənəvi zərərlə bağlı deyil, praktiki məsələlərdir. Respondentlərin 79%-i mobil internetin kəsilməsindən şikayətlənir, 42%-i isə məhəllələrində “mərmi və dron hücumları” barədə məlumat verir.

Rusiya “daxil cəbhəsi” son dörd ildə həmişəkindən daha çox sülhə üstünlük verir. Sorğuya qatılanların tam 80%-i Putinin Ukrayna ilə müharibəni dərhal dayandırmaq qərarını dəstəkləyir. Əgər, əlbəttə ki, Putin belə bir qərar qəbul etsə. Respondentlərin yalnız 33%-i təkcə müharibəni dayandırmaq deyil, hətta Putinin özü əmr etsə belə, “ilhaq edilmiş ərazilərin” Ukraynaya qaytarılması ilə sülhün bağlanması ideyasını dəstəkləyəcəklərinə söz verib. Amma hətta bu ssenarilər müharibənin dörd ildən az müddətdə ən dinc ssenariləridir. Böyük əksəriyyət indi cəbhə xəttində dərhal atəşkəsə “səs verir”.

Ukraynanın Rusiya cəmiyyətində “dəhşətli düşmən” imici hələ də itməyib. Amma ruslar hiss etməyə başlayıblar ki, liderləri onları yanlış istiqamətə çəkir. Sürətlə artan büdcə kəsiri Kremlin müharibəni maliyyələşdirməklə bağlı iqtisadi modelinin getdikcə dayanıqsız hala gəldiyinin sübutudur. İllik kəsir planının altı ayda demək olar ki, tamamilə tükənməsi güclü siqnaldır. Bu o deməkdir ki, Rusiya dövlətinə maliyyə təzyiqi onun rəsmi etiraf etdiyindən xeyli çoxdur. Bu rəqəmlər Rusiyanın ən yüksək hakimiyyət orqanlarının son vaxtlar səsləndirdiyi pessimist proqnozları təsdiqləyir.

Rusiya Federasiyası Mərkəzi Bankının rəhbəri Elvira Nabiullina, "Rusiya iqtisadiyyatının müharibə və sanksiyalar altında dayanmasına imkan verən resurslar tükənib" deyib. Rusiyanın iqtisadi bloku başa düşür ki, maliyyə problemləri qartopu kimidir. Bu nəhəng “çuxur”u örtmək üçün Kreml getdikcə daha çox imkanlarını məhdudlaşdırır: ya xərcləri kəskin şəkildə azaltmaq (müharibə şəraitində mümkün deyil), biznes və əhaliyə vergiləri daha da artırmaq, ya da Milli Rifah Fondunda qalan vəsaitləri daha aktiv xərcləmək.

Bu yolların hər biri əhəmiyyətli iqtisadi və siyasi risklər daşıyır, Rusiya iqtisadiyyatının tənəzzülünü sürətləndirir. Rusiyanın regionlarında büdcə kəsiri sosial xərclərin azalmasına və tibb işçilərinə, müəllimlərə ödənişlər və səfərbər edilmiş əsgərlər üçün yerli müavinətlər kimi vətəndaşları dəstəkləməyə yönəlmiş regional proqramların ixtisarına gətirib çıxarır. Yerli büdcələr tükəndikdə, Kreml bölgələrdə sosial gərginliyin artmasının qarşısını almaq üçün daha böyük maliyyə öhdəlikləri götürməyə məcbur olur. Bu o deməkdir ki, federal büdcə təkcə ordunun birbaşa maliyyələşdirilməsinə (müdafiə sifarişləri və satınalmalara) deyil, həm də daxili sabitliyi və xalqın loyallığını qorumaq üçün regional problemlərin əhatə olunmasına daha çox xərcləməlidir.

Beləliklə, müharibənin maliyyələşdirilməsi mərkəzi hökumət üçün daha bahalı və çətinləşir, çünki o, hərbi ehtiyacları regionlarda sosial iğtişaşların qarşısını almaqla balanslaşdırmalıdır. Bu, Moskvaya əlavə daxili maliyyə təzyiqi yaradır, potensial olaraq onun yüksək hərbi xərcləri saxlamaq qabiliyyətinə mane olur və birbaşa təcavüzün davam etdirilməsi üçün istifadə oluna biləcək ehtiyatları tükəndirir.

Müttəfiqləri Rus neftindən imtina edir

Moskvanın əsas müttəfiqlərindən bəziləri ABŞ və Aİ sanksiyalarının sərtləşdirilməsi səbəbindən Rusiya neftindən imtina edir. ABŞ sanksiyalarının tətbiqindən sonra Çin və Türkiyədəki iri neft emalı zavodları Rusiyadan neft alışını azaltmağa başlayıb. Moskvanın əsas müştəriləri indi alternativ təchizatçılara üz tuturlar. Bu arada Hindistan ABŞ-ın məhdudiyyətlərinə müqavimət göstərir, oktyabr ayında Rusiyadan neft alışını artırıb.

Türkiyə
Xatırladaq ki, ABŞ-ın oktyabrın 22-də elan etdiyi sanksiyalar Rusiyanın iki ən böyük neft şirkəti – “Rosneft” və “Lukoil” və onların törəmə şirkətlərini hədəf alır. Bu tədbirlər qara siyahıya salınmış qurumlarla əməliyyatlar aparan xarici qurumlara qarşı ikinci dərəcəli məhdudiyyətlərə yol açır. Bu sanksiyalar Hindistan və Çinlə yanaşı, Rusiya neftinin əsas alıcılarından biri olan Türkiyə üçün də əhəmiyyətli dəyişikliyə səbəb olur. Belə ki, Türkiyənin ən böyük neft emalı zavodlarından biri, Azərbaycanın SOCAR şirkətinə məxsus SOCAR Turkey Egean Refinery (STAR) bu yaxınlarda İraq, Qazaxıstan və digər qeyri-rus istehsalçılarından dörd yük xam neft alıb. Xam neftin dekabrda çatacağı gözlənilir. Bu alışlar sutkada 77-129 min barel təşkil edir ki, bu da zavodun Rusiya nefti istehlakını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

Türkiyənin digər böyük neft emalı zavodu olan Tupras da Urals ilə oxşar keyfiyyətdə İraq markaları da daxil olmaqla qeyri-rus xam neftinin alışını artırır. İki mənbədən əldə olunan məlumata görə, şirkət iki əsas neft emalı zavodundan birində Rusiya xam neft idxalını mərhələli şəkildə dayandırmağı planlaşdırır və bu, gələcək məhdudiyyətləri pozmadan Avropaya yanacaq ixracını davam etdirməyə imkan verir. Tupras artıq xammal tədarükü mənbələrini diversifikasiya etməyə başlayıb, ilk yükünü bu ilin əvvəlində Braziliyadan alıb və noyabrda Anqoladan ikinci yükü gözləyir.

Çin
Bu arada, Çinin ən böyük neft emalı zavodları da ABŞ sanksiyaları səbəbindən Rusiya neftinin idxalını azaltmağa başlayıb, Bloomberg xəbər verir. Dövlətə məxsus Çin nəhəngləri Sinopec və PetroChina artıq Rusiyadan bəzi neft tədarüklərini ləğv ediblər, treyderlər mediaya bildiriblər. Böyük Britaniya və Aİ tərəfindən bu yaxınlarda qara siyahıya salınmış Shandong Yulong Petrochemical kimi sanksiyalara məruz qala biləcəyindən ehtiyatlanan kiçik özəl neft emalı zavodları da eyni addımı atıb. Rystad Energy-nin hesablamalarına görə, alıcı boykot Rusiyanın Çinə xam neft ixracının təxminən 45%-nə təsir edib. Təsir xüsusilə Rusiyanın Asiyaya əsas ixrac dərəcəsi olan ESPO xammalı üçün ağır olub.

Ukraynaya genişmiqyaslı işğaldan sonra sanksiyaların tətbiq etdiyi əhəmiyyətli endirimlər sayəsində Rusiya əvvəllər Çinin əsas neft tədarükçüsü sayılırdı. Eyni zamanda, Pekin dünyanın ən böyük xam neft idxalçısı olaraq qaldığından, Rusiyadan alışların azaldılması digər tədarükçülər, xüsusilə də ötən həftə Donald Tramp və Si Tszinpin arasında keçirilən görüş zamanı Çinlə ticarət barışığına razılıq verən ABŞ üçün yeni imkanlar aça bilər.

Hindistan
Bu arada Hindistan Trampın təzyiqlərinə baxmayaraq, oktyabr ayında Rusiya neftinin alışını artırıb. Məlumata görə, Hindistanın Rusiyadan neft idxalı sentyabrda 1,44 milyondan oktyabrda təxminən 1,48 milyon barelə yüksəlib. Moskvanın idxalı noyabrın 21-dək azalmayacaq. Bundan sonra ABŞ-ın yeni sanksiyaları səbəbindən Rusiya neftinin Hindistana tədarükünün yavaşlaması gözlənilir. Bu sanksiyalar Hindistan neft emalı zavodlarını Moskvadan yeni sifarişləri dayandırmağa və alternativlər axtarmağa sövq edəcək.

Qeyd edək ki, ABŞ-ın “Rosneft” və “Lukoyl”a qarşı sanksiyalarının tətbiqindən sonra Hindistanın bir çox neft emalı zavodları, o cümlədən dövlətə məxsus Mangalore Refinery and Petrochemicals Ltd, HPCL-Mittal Energy Ltd və dünyanın ən böyük neft emalı kompleksinin operatoru olan Reliance Industries şirkətləri də daxil olmaqla, Rusiya neftinin alışını dayandırıb. Bununla belə, Hindistanın digər neft emalı zavodları ABŞ sanksiyalarına məruz qalmayan Rusiya istehsalçılarından neft almağı düşünür.

V.VƏLİ