Rusiyanın İrəvan dalanı RAKURS

Məlum olduğu kimi, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan, “iki ölkə arasında münasibətlərin normallaşdırılmasına dair prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanla danışıqlar aparmaq” məqsədi ilə Türkiyəyə ilk işgüzar səfərini edib. Səfər Ankaranın təşəbbüsü və hazırlığı ilə həyata keçirilib. Bəzi türk mənbələrinə görə, tərəflər "sonradan müxtəlif ikitərəfli müqavilələrin hazırlanması və imzalanmasına keçidlə" diplomatik münasibətləri bərpa etməyi planlaşdırıblar. Vaxtilə Ərdoğan bəyan etmişdi ki, “onun Paşinyanla şəxsi görüşlərindən biri mütləq iki ölkə arasında səfir mübadiləsi ilə yekunlaşacaq”. Görünür, Türkiyə Paşinyanın səfərinə müəyyən motivasiyalı məna verən hansısa “qeyri-standart erməni aksiyası” hazırlayırdı. Amma görünür, bunu Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Paşinyanın gəlişindən əvvəl Ankaraya “gözlənilməz” səfəri zamanı pozub. Baxmayaraq ki, bir çox erməni mediası bunu “tarixi” adlandırdı, Türkiyə mətbuatı isə Ərdoğanın Paşinyanla İstanbulda apardığı danışıqları işıqlandıraraq, adi diplomatik xronika kimi təqdim edib.

Məsələ burasındadır ki, Bakının əvvəllər itirdiyi rayonlar üzərində nəzarəti bərpa etməsi nəticəsində İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra İrəvan hesab edir ki, Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşması yolunda obyektiv maneələr aradan qalxıb və Azərbaycanla sülh müqaviləsi müstəqil, ayrıca məsələdir və onu ikitərəfli dialoqda həll etmək olar. Lakin fürsət pəncərəsi deyilən, eləcə də bir sıra regional məsələlərdə Türkiyə ilə Azərbaycan arasında ehtimal edilən fikir ayrılıqları yalnız erməni siyasətçilərinin təsəvvüründə mövcuddur. Türkiyə Ermənistanla münasibətlərin normallaşdırılmasını İrəvan və Bakı arasında nizamlanma ilə əlaqələndirməkdə davam edir. Lakin onlar arasında hələ də prosesin başa çatmasına mane olan fikir ayrılıqları var.

Birincisi, Bakının tələblərinə görə, İrəvan “Azərbaycanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünə iddiaları” aradan qaldırmaq üçün Konstitusiyaya dəyişiklik etməlidir. İkincisi, Bakı 1992-ci ildə Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün yaradılmış və Rusiya, ABŞ və Fransanın sədrliyi ilə fəaliyyət göstərən ATƏT-in Minsk qrupunun rəsmən ləğvini tələb edir. Ola bilsin ki, İlham Əliyev Ankara-İrəvan sxemi üzrə müsbət dialoqun ABŞ-da erməni diasporunun təsirinin güclənməsinə və 2009-cu ilin payızında, Türkiyə ilə Ermənistanın Azərbaycanın arxasınca münasibətlərin normallaşmasına dair Sürix protokollarını imzaladığı hadisələrin təkrarlanmasına gətirib çıxaracağından ehtiyat edir.

Təsadüfi deyil ki, Ankara və Bakı vəziyyəti elə təqdim edir ki, Ermənistan Türkiyə ilə münasibətləri normallaşdırmaqda daha çox maraqlıdır, onlar özləri Zəngəzur dəhlizinin yaradılması layihəsində fəal lobbiçilik edirlər və buna İrəvanla münasibətləri normallaşdırmadan nail olmaq mümkün deyil. Əldə olan məlumata görə, Türkiyədə Ermənistanla münasibətlərin perspektivləri ilə bağlı qapalı müzakirə aparılır. Türkiyəli ekspertlər, onların fikrincə, həlledici sayıla bilən aşağıdakı səbəbləri müəyyənləşdirirlər.

Onlardan biri: Türkiyə Ermənistanla münasibətləri bərpa edərək Cənubi Qafqazda təsirini gücləndirməyə çalışır. Sürix protokollarının bərpası lehinə səslər eşidilir. Əks halda, Türkiyənin “Hürriyyət” nəşrinə görə, yeni Ankara-İrəvan danışıqları zamanı hər şey “sıfırdan” başlamalı olacaq. Amma indiyə qədər İstanbulda Ərdoğan-Paşinyan görüşü praktikdən daha çox simvolik xarakter daşıyıb. Tərəflər əvvəllər, məsələn, üçüncü ölkə vətəndaşları üçün sərhədin açılması və sərhəddəki körpünün birgə yenidən qurulması barədə razılığa gəliblər. Amma işlər sözdən o yana getməyib.

“3+3” formatı da (Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanın, həmçinin Rusiya, İran və Türkiyənin iştirak etdiyi altıtərəfli platforma) dalana dirənir. Düzdür, Paşinyan Ərdoğana Avropa siyasi birliyinin 2026-cı ildə İrəvanda sammitinin keçirilməsi ideyasını dəstəkləməyi təklif edib, lakin bunun nə ilə nəticələnəcəyini heç kim bilmir. Bundan əlavə, İran və İsrail arasında müharibə Ermənistanın çıxılmaz vəziyyətdə qaldığı regionda yeni geosiyasi reallıqlar yaradır. Hazırkı situasiyada Türkiyə erməni istiqamətinə mürəkkəb regional təhlükəsizlik arxitekturasının bir hissəsi kimi baxır və bu da sürətlə dəyişir və indiki “donmuş” konfiqurasiyanın öz yerini idarə olunan tərəfdaşlığa verəcəyi fakt deyil. Region böyük hadisələrin astanasındadır.

Qurşaqdan aşağı zərbə?

Avropa Birliyinə qoşulmaq İrəvanı yeni qaydalarla yaşamağa məcbur edəcək, əsas odur ki, ruslar yaxınlıqda olmasın. Ermənistan səmasını Rusiyanın üzünə bağlaya bilər. Bunu Sankt-Peterburq Beynəlxalq İqtisadi Forumunda (SPİEF) Rusiya baş nazirinin müavini Aleksey Overçuk deyib. Səbəb təkcə Rusiya ilə Ermənistan arasında münasibətlərin pisləşməsi və Ermənistanın Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsindən faktiki olaraq çıxması deyil. Baş nazirin müavini Overçukun əsas arqumenti Ermənistanın Avropa Birliyinə üzv olmaq üçün müraciət etməsidir. Bu ilin aprelində Ermənistan prezidenti Vaaqn Xaçaturyan “Ermənistan Respublikasının Avropa İttifaqına daxil olması prosesinin başlanması haqqında” qanunu imzalayıb.

Lakin Ermənistan bu məsələdə də yarıtmaz mövqe tutub. Xarici İşlər Nazirliyi bəyan edib ki, bu qanun “Aİ-yə üzvlük üçün müraciət deyil, Ermənistan vətəndaşlarının Aİ ilə tərəfdaşlığını yeni səviyyəyə qaldırmaq istəyini əks etdirir”. Lakin Aİ-yə qoşulmaq avtomatik olaraq onun tələb və qaydalarına qoşulmaq demək olacaq. Bu gün Avropa İttifaqının Rusiya ilə hava əlaqəsi yoxdur və Aİ ölkələrinin səması Rusiya təyyarələri üçün bağlıdır. "Ermənistan da səmalarını bağlayacaq? Əgər siz Avropa Birliyinə daxil olsanız, bəli, çünki Brüssel sizə göyləri bağla deyəcək, sən də səmanı bağlayacaqsan, başqa çarənin qalmayacaq. Bəs nə?", Baş nazirin müavini Overçuk bildirib.

Aleksey Overçukun açıqlaması təsadüfi deyildi. Rusiya və Ermənistan diplomatik qalmaqalın astanasındadır. Münaqişəyə səbəb Ermənistanda dövlət çevrilişi hazırlamaqda ittiham olunan erməni əsilli rusiyalı iş adamı, “Taşir” Şirkətlər Qrupunun prezidenti Samvel Karapetyanın həbsi olub. Rusiyalı oliqarxın həbsi Rusiya siyasi isteblişmenti tərəfindən sərt tənqid edilib. Bu və ya digər şəkildə, hər zaman bir-birinə hörmətlə yanaşan iki keçmiş sovet respublikası arasında münasibətlər çətin günlərdən keçir və Ermənistanın hava məkanını Rusiyanın üzünə bağlasa, nə baş verəcəyini düşünməyin vaxtı çatıb.

Bu, doğrudanmı, yüzlərlə reysin ləğvinə və AB ölkələri səmalarını üzümüzə bağladıqdan sonra artıq artmış Rusiya təyyarələrinin uçuş müddətinin artmasına səbəb olacaqmı? Ermənistan kiçik ölkədir, onun ətrafında soldan da, sağdan da uçmaq olar, ən yaxşı variant ətrafından uçmaqdır. Ermənistan dağlıq ölkədir və hər halda pilotları Ermənistanın ətrafında uçmağa məcbur edir. Ermənistanın yaxınlığında digər Cənubi Qafqaz dövlətləri də var ki, onlar Aİ-yə daxil olmaq fikrində deyillər və onların səmasını Rusiyaya bağlamaq bundan da artıqdır.
Ermənistan üzərində səmanı bağlamaq Rusiyaya həssas zərbə ola bilər. İrəvan Rusiyadan Avropaya gedən yolda qovşaqlardan biridir. İrəvan bizim üçün bağlansa, İstanbul, Bakı və Belqradda transferlər qalacaq, baxmayaraq ki, Rusiya İrəvan hava limanından daha tez-tez istifadə edir. Məsələn, bu yaxınlarda vətəndaşlar İrəvan vasitəsilə İrandan Rusiyaya aparılıb. Amma əsas məsələ Ermənistandan paralel idxal üçün istifadə edilməsidir. Məsələn, Ermənistan Rusiyanın müdafiə sənayesi üçün yarımkeçirici məhsulların dördüncü ən böyük ixracatçısına çevrilib.

Ermənistan Amerika və Avropa sanksiyalarından yan keçərək Rusiya üçün digər ikili təyinatlı malların təkrar ixracı mərkəzlərindən birinə çevrilib. Bu, ABŞ-ı o qədər narahat edir ki, 2023-cü ilin aprelində ABŞ-ın maliyyə nazirinin müavini Uolli Adeyemo hətta hökumətini Rusiyaya sanksiyalara məruz qalan malların tədarükünə qarşı sərt tədbirlər görməyə inandırmaq üçün Ermənistana uçmuşdu. Bundan sonra Ermənistan hakimiyyəti ixrac qaydalarını sərtləşdirib və məhsulun Rusiyaya daşınmasına yeni nəzarətlər tətbiq edib. Amma Ermənistan vasitəsilə Rusiyaya paralel idxal hələ də davam edir və erməni tərəfi bundan yaxşı gəlir əldə edir.

Ermənistan səması bağlı olsa, Rusiya paralel idxaldan başqa nə itirəcək? 2024-cü ilin məlumatlarına görə, Ermənistandan Rusiyaya meyvə ixracı iki dəfə artıb. Söhbət, məsələn, təkrar ixrac olunan bir neçə min ton kivinin ixracından gedir. Bundan əlavə, Ermənistanda yetişdirilən armud, alma, ərik, konservləşdirilmiş tərəvəz və meyvələr də Rusiya bazarlarına daşınır. Amma bu, meyvə və erməni konyakı ilə məhdudlaşmır. Rusiyaya Ermənistandan mis filizi, alüminium folqa, tütün gətirilir. Üstəlik qızıl, brilyant və zərgərlik. Təbii ki, Rusiya bütün bunlar olmadan da yaşaya bilər, amma paralel idxal üçün “imkan pəncərəsi” bağlanarsa, bu, birbaşa Rusiyaya zərbə olacaq. Bəzi mənbələrə görə, demək olar ki, Rusiyada Ermənistanın özündə olduğu qədər Ermənistan vətəndaşları və etnik ermənilər yaşayır. Düzdür, məlumatlar dəyişir. 2020-2021 siyahıyaalınmasına görə, 946 mindən çox var. Digər mənbələrə görə, 2,5 mln. Eyni zamanda, Ermənistanın özündə rəsmi olaraq 3,3 milyondan çox insan yaşamır. Erməni diasporu Rusiyada ən böyük diaspordur.

Rusiyadakı etnik ermənilərin əksəriyyəti bizneslə, əsasən ticarət, tikinti və xidmət sahələri ilə məşğuldur. İrəvandakı hakimiyyət Rusiya ilə səmanı bağlasa, avtomatik olaraq bu biznesin qarşısı kəsiləcək. Bundan sonra Ermənistanın baş naziri Paşinyan üçün etnik ermənilər arasında ciddi suallar yarana bilər ki, bu da ona hakimiyyət bahasına ola bilər.

V.VƏLİYEV