“Taleyim yol yoldaşım” Paşa Babakərlinin kitabı haqqında...

...düşüncələr

Paşa Babakərlinin (Əmircanov) oxuculara təqdim etdiyi üçüncü şeir və poemalar toplusu – “Taleyim – yol yoldaşım” kitabında  müəllifin son illərdə qələmə aldığı ictimai motivli, Qarabağ ağrısı və Qələbə sevinci ilə süslənən lirik şeirləri toplanıb. Nəşrə şairin “Daş türklər” və “Xocalıdan qaçan körpə” adlı iki poeması da əlavə olunub.  

Müəllifin Qarabağ uğrunda mübarizə ruhlu şeirlərində canlı həyat hadisələri özünü qabarıq büruzə verir, torpaqlarımızın işğalı dövrünün ağrı-acıları, düşmənin qəsbkarlığına son qoymaq üçün aparılan savaşda ordumuzun şücaəti, bunun nəticəsində tarixi Zəfərin qazanılması kimi məqamlar diqqət çəkir. 

2020-ci il noyabrın 8-də Şuşa şəhərinin işğaldan azad olunması münasibətilə yazdığı “Şuşam, xoş gördük səni!”,  2023-cü ildə Xankəndinin yağılardan təmizlənməsinə həsr etdiyi  “Xankəndi, əzizim, gözlərin aydın” şeirlərində sevinc, ağrı, həsrət duyğuları dilə gətirilir.  Hər iki mətndə həm fərdi – “Mənim də sevincim böyükdür bu gün, Bayrağım ucalır zirvələrində. İndi rahat nəfəs dərdiyin üçün,  Dualar edirəm Tanrıma gündə”,  həm də xalq, cəmiyyət (Biz səni geri aldıq, Xəyanətin əlindən. Qurtardıq bu milləti, Xəcalətin əlindən.) səviyyəsində ricətlər var. Ruhun, tarixi yaddaşın silahdan üstün tutulması – “Biz səni silahla yox, Ruhumuzla qazandıq. Həsrətimiz, yanğımız, Duyğumuzla qazandıq” düşüncəsi isə publisistik-milli ruhu yüksəldir, maddi güclə bərabər, mənəvi-tarixi zehnin itməməsinin, qorunmasının da önəmli olduğunu bildirir.

Bu oqat Paşanın bütün tarixi torpaqlarımızın – Qarabağın yağı tapdağından xilas olunmasına həsr olunan digər şeirlərində də yaşanır.  “Sən yaşa, torpaq”da olduğu kimi: 

“...Yandırıb əsrlərlə
Ruhumda alovlanan öcümü,
Axır ki, düşmənə göstərdim gücümü.
Alıb silahımı
Hücumdam-hücuma vardım.
Qarabağda, Zəngəzurda
Düşmənin başında 
Tufan qopardım.
Şuşanın sıldırım qayalarını
Qanımla suvardım...”

Müəllifin Vətən savaşı mövzusundakı poetik mətnləri sevinc və bayram duyğuları ilə başlayır və bu düşüncələrin davamı olaraq 30 illik itkilər, məğlubiyyətlər və uzun bir dövrün yurd həsrətinin ağır yükü, eləcə də dini-mənəvi sorğuları diqqət çəkir. Bu, səciyyəvidir – sevinc üzərində ağrının da kölgəsi var. Belə məqamlar oxucuda həm qürur, həm hüzn doğurur, həm də ötənləri bir daha göz önündə canlandırır – milli identiklik, tarixinin əzabları və qəhrəmanlıq dəyərləri təkrar-təkrar önə çəkilir. 

Paşanın Qarabağın işğal dövrü və Zəfər şeirləri daha çox duyğuların səmimi ifadəsi, şəhid məzarlıqlarında yaddaşı oyadan, təzələyən “Tanrı yazır taleyi, qisməti göylər seçir” kimi düşüncələrlə diqqət çəkir. Bu poetik mətnlər qələbənin sevincini, 30 illik həsrətin yarasını və şəhidlərin müqəddəs yaddaşını eyni çərçivədə birləşdirir. Dil və üslub baxımından xalqın səsini daşıyır, bədii məqamları güclü olduğundan oxucuda həm qürur, həm də düşüncə yaradır. Əgər bu gün ədəbiyyatda əsas məqsəd belə demək mümkünsə, sənədli-publisistik, geniş oxucu auditoriyasına ünvanlanan milli şeir yaratmaqdırsa, müəllif yaradıcılığında bunu gerçəkləşdirir. Bu baxımdan, fikrimcə, Qarabağ şeirləri, ilk növbədə, həm tarixi bir sənəd, həm də milli duyğunun uğurlu poetik ifadəsidir.  

İşğal dövründə qələmə aldığı “Ulu Tanrı, bu torpağı neyləyək?” şeirində isə təkrarlanan müraciət həm sükutlu fəryad, həm də universal sorğu təsiri bağışlayır. Burada,  eyni zamanda, içdən, qəlbdən gələn bir acılıq, qəzəb hiss olunur. Verilən sual, eyni zamanda, hüzn doğurur,  işğala məruz qalan torpağın taleyi barədə etik-mənəvi narahatlıq ifadə edir və bu fonda müqəddəs torpağa münasibət dini-mənəvi müstəvidə diqqətə çatdırılır:

...Məkr, hiylə günümüzün içində,
Dinç qoymurlar küməmizin içində.
Gizlədəkmi sinəmizin içində,
Ulu tanrı, bu torpağı neyləyək?

...Neçə vaxtdı, qovğa gedir başında,
Qırğın gedir, dava gedir başında.
Qurdalasan, dünya gedir başında,
Qara günlü Qarabağı neyləyək?
Ulu tanrı, bu torpağı neyləyək?      

Paşa Qarabağ mövzulu yaradıcılığında şəhid qəhrəmanlığı və müqəddəs məkanlarımıza çevrilmiş şəhid xiyabanları haqqında düşüncələrini də oxucuya çatdırmağı unutmur. “Bütün yollar bitəcək şəhid məzarlığında” şeirində deyir:

Qoruyur bu torpağı quruca nəfəsiylə
Sönsə də işıqları, qurusa da qanları.
Qoy bizi döyüşlərə səsləsin var səsiylə
Yollarımız üstdəki şəhid xiyabanları”.

Bu bənddə vurğulanan “Yollarımız üstədəki şəhid xiyabanları” misrasında  məkan və yaddaş qovuşur, birləşir, sanki bütün yollar  şəhid məzarlıqlarında sonlanır, bu da torpağın azad olunmasının nə qədər qurban tələb etdiyini xatırladır.

Tanrı yazır taleyi, qisməti göylər seçir,
Əvvəli var, sonu var həyatın, varlığın da.
Şəhidlərin yanında özünüzə yer seçin,
Bütün yollar bitəcək şəhid məzarlığında.

Paşanın “Anamdam muğayat ol, torpaq” poetik elegiyasında ana sevgisi, ana itkisi dərin bir yanğı ilə ifadə olunur. Bu poetik mətndə “torpaq” sadəcə fiziki məkan olmaqla bərabər, eyni zamanda, ana obrazının davamı kimi təqdim edilir. Ana və torpaq bir-birinə qovuşur, bir-birinin aynasına çevrilir. Son bənddə bu fikir açıq səslənir:

...Bu deyilmi ömür – yalan,
Kimdi gedən, kimdi qalan?!
Sən anasan, anam – balan,
Anamdan muğayat ol, torpaq.

Bu deyimlə müəllif oxucuya ananın doğulduğu torpağa qayıtdığı, həyat dairəsinin tamamlandığı qənaətini xatırladır. Torpaq isə bu andan həm qəbirə, həm də ANA bətninə çevrilir. Ana sağlığında mərhəmət, qayğı, sevgi, fədakarlıq rəmzi olur, dünyayla vidalaşandan sonra isə bu sevgini qorumaq və yaşatmaq missiyası torpağın – müqəddəs ANAnın öhdəsinə verilir.

Şeirdə məzar daşına keçiciliyin və qalıcılığın birləşdiyi nöqtə, övlad üçün ağrı və müqəddəs nişanə  anlamı ilə yanaşılır. “Muğayat ol” ifadəsi isə şeirin həm dua, həm yalvarış, həm də etimad ifadəsinə çevrilir. Eyni zamanda, hər bəndin “Anamdam muğayat ol, torpaq” müraciəti ilə tamamlanması şairin sanki torpaqla dərdləşməsi, həm poetik dua, həm də monoloq  təsiri bağışlayır.

                                                       ***            

Vətən haqqında yazılan saysız-hesabsız şeirlərdə çox vaxt bayağı, qondarma fikirlərə, basmaqəlib epitetlərə, sözün şitini çıxaran bər-bəzəkli qafiyələrə geniş yer verilib. Paşanın “Vətən”i isə fikrimcə, yurd, od-ocaq haqqında səslənən hansısa bir bayatı üstündə köklənib. O, bu dörd bəndlik şeiri ilə  kövrək düşüncələrini  ardıcıllıqla oxucuya çatıra bilib. Sonda da qəlbi Vətən sevgisi ilə döyünən, bu torpağa, bu yurda göz dikən yağıdan qisas almaq istəyilə apardığı savaşdan qalib ayrılan neçə-neçə igidimizin surətini xəyalımızda, gözlərimiz önündə canlandırıb:

...Eşqi sinəmi doldurar,
Başımı göyə qaldırar.
Mənə cəbhələr yardırar,
Sərkərdəm, paşamdı Vətən.

Paşanın bu və digər şeirlərində də Vətən təkcə bir coğrafiya, bir torpaq parçası olmaqla bərabər, həm də insanın varlığının mənası, hər birimizin qanında, yaddaşında, nəfəsində yaşayan, insanın doğulduğu yerdən çox, onun ruhunu formalaşdıran, taleyinə yön verən bir müqəddəs varlıq kimi dəyərləndirilir. Müəllif  bu torpaq, bu Vətən uğrunda minlərlə oğulun cəbhəyə yola düşərək analardan, körpələrdən, sevdiklərindən ayrıldığını, gedərkən həm uğur diləyi, həm də bir vidalaşma nişanəsi kimi arxalarından su səpildiyini, hər biri hər addımı ilə bir qəhrəmanlıq tarixi yazdığını bildirir. Bu qələbə ilə, bu uğurla torpağın düşməndən azad edildiyini, sınmış dağların yenidən dikəldiyini, o dağların zirvəsində bu gün o igidlərin ruhunun dolandığını, bayrağımızın dalğalandığını söyləyir. Müəllif “Oğullar şəhid olsalar da, ölüm onların sonu olmadı. Onlar mərdliyin, şərəfin, Vətən qeyrətinin simvoluna çevrildilər” deyir və fikrini belə yekunlaşdırır:

Oğullar anaların
Gözündə yaşa döndü.
Oğullar heykəl oldu,
Oğullar daşa döndü.

Oğullar aydın səma,
İşıqlı gün oldular.
Gedib torpaq oldular,
Gedib Vətən oldular!

                                                                ***

“Xocalıdan qaçan körpə” poeması 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə ermənilərin adı çəkilən şəhərdə törətdikləri dəhşətli qırğından bəhs edir. Şair qətliam vaxtı bir ananın yaşadığı əzabın, zillətin təkcə fərdi bir faciə olmadığını, həm də bir xalqın çəkdiyi ağrı-acının, məğrur səssizliyin və möcüzəli dirənişin ifadəsi kimi xatırladır. 

...O gecə qarla örtülmüş yollarda ölüm və həyatın sərhədi bir körpənin nəfəsində cızılırdı. Ananın qucağındakı südəmər balası ağlayır, düşmənin isə bu səsi eşidib ona yaxınlaşacağını düşünən qadın təlaş keçirir, qorxudan tir-tir əsirdi. Başqa sözlə, o, bir tərəfdən övladını itirməkdən qorxur, digər tərəfdən yağıların səs eşidib onların izinə düşməsindən ehtiyat edirdi. Və bu zaman ana faciənin ən ağrılı, amansız qərarını verir – körpəsini boğur, amma onu atmır...

Bu səhnə bir faciə təsviri olmaqla bərabər, həm də insanın mənəvi gücünün, analıq hissinin və Tanrı möcüzəsinin bədii təcəssümüdür. Ana öz varlığını, həyatını, hətta vicdanını belə övladı naminə qurban verir, lakin onu heç zaman tərk etmir. Körpəsini sinəsinə sıxaraq, şaxtalı yollarda ölümün pəncəsindən çıxmağa çalışır.

Şair poemada körpəyə xitabən dediyi “Sən susmuşdun, ananın da gözlərində donmuşdu yaş. Qaçanlar da sürünürdü yavaş-yavaş...” misrasında həyatın dayanması, zamanın donması, ümidsizliyin sərhədində olan bir qadının daxili narahatlığı duyulur. Lakin növbəti misralarda gözlənilməz bir dəyişiklik baş verir – dünyanın haqsızlığından, yaşanan ölüm-itimdən xəbərsiz südəmər körpə qəfil gözlərini açır. Bu, yalnız bir bədii hadisə deyil, ilahinin insanla danışdığı bir andır. Tanrı, sanki, həm də Xocalı qətliamı gecəsində insanlığa, ədalətə və gələcəyə bir ümid göndərir və şairin sualları da bu möcüzənin mahiyyətini açır:

Ölmüş körpə dirildimi?!
Bu günahsız zavallıya
göydən möhlət verildimi?!

Bu cavabsız suallar bəşəri ədalət müstəvisində Xocalı həqiqətlərini inkar edənlərə yönələn mənəvi ittiham kimi səslənir. Poemada körpənin dirilməsinə, sadəcə, fiziki bir hadisə kimi yanaşılmır, bu, həm də Azərbaycan xalqının dirçəlişinin, torpaqla birlikdə ruhun da yenidən doğulmasının poetik ifadəsi tək yanaşılır. 

Bu əsər Xocalı soyqırımının təsadüfi bir epizodu deyil. Onun məğzində mənəvi davamlılıq və tarixi yaddaşın diriliyi dayanır. 1992-ci ilin fevralında baş verən Xocalı qətliamı, təkcə qətlə yetirilmiş insanların sayı ilə deyil, insanlığa qarşı törədilən amansızlıqla tarixin yaddaşında yaşayır, eyni zamanda, bu faciədən ümid, mərdlik və Tanrıya sığınma duyğusu doğur.

Körpənin dirilməsi Xocalının, eləcə də Azərbaycanın yenidən doğulması demək idi. Ana öz övladını qurtardığı kimi, xalq da öz taleyini, öz azadlığını – Qarabağı işğaldan qurtardı, yenidən həyata qaytardı. O körpənin nəfəsi sonradan Azərbaycanı daha da gücləndirdi, qüdrətləndirdi. O körpənin taleyi Azərbaycan xalqının yenilməzliyinin, ana müqəddəsliyinin və Tanrının ədalətinə əbədi inamın simvoluna, həm faciə, həm diriliş, həm də ədalət rəmzinə çevrildi.  

Şairin poemada uca Yaradana xitabən dediyi “Şükür sənə, ulu Tanrı, sən böyüksən, sən adilsən” sözləri yalnız dini bir müraciət deyil, o, ədalətin gec-tez yerini tapacağına olan sarsılmaz inamın təcəssümüdür. Burada Tanrı həm həyat verən, həm də haqqı bərpa edən qüvvə kimi təqdim olunur.

“İstəyəndə öldürürsən,
İstəyəndə dirildirsən” – 

misraları həyat və ölümün, itki və qurtuluşun, qisas və ədalətin ilahi dövranını göstərir. Xocalı kimi bir faciədən sonra belə ümidin, belə inamın qalması xalqın mənəvi gücünü nümayiş etdirir. Şeirin son bəndlərində isə şair zaman keçidini ustalıqla qurur:

“İndi gəncdi o körpələr,
Hər gün qisas hayqırırlar,
Qisas! Qisas!”

Bu, sadəcə intiqam istəyi deyil, həm də ədalətin bərpasına çağırışdır. O körpələr böyüyüb və indi tarix qarşısında həqiqətin səsini ucaldırlar. Onlar artıq silahla deyil, biliklə, milli ruhla, beynəlxalq tribunalarda ədalət mübarizəsi aparırlar.

Nəhayət, bu poetik hekayə Xocalı faciəsinin unudulmaması üçün yaradılan mənəvi bir abidədir. Əsər oxucunu ağrının içindən ümidə aparır, ölümün içindən həyatın doğulduğunu ifadə edir. 

                                                     ***                          

Müəllif mükəmməl bir məcaz sistemindən – bədii təsvir vasitələrindən yararlanmaqla şeir və poemalarının daha maraqla oxunmasını və yadda qalmasını şərtləndirir. Epitetlər, təşbehlər, metaforalar, metonimiyalar, simvollar və s. ilə bütövlükdə zəngin bədii təsvir vasitələri sistemini nəzərə çarpdırır. “Qəlbimi, ruhumu əlimdən aldın”, “Bayrağım ucalır zirvələrində” kimi misralar həm emosional, həm də vizual təsir yaradır. “Ulu Tanrı, bu torpağı neyləyək?” sualı ilə təkrarlanan müraciət həm sükutlu fəryad, həm də insanlığa sorğu kimi maraq kəsb edir. Şuşaya salam (qələbə), Xankəndiyə qovuşma (həsrət və qayıdış), “Ulu Tanrı, bu torpağı neyləyək?” (ağrı və itki), “Yollarımız üstədəki şəhid xiyabanları”  (ruhani yaralanma və qəhrəmanlıq) diqqət çəkir. Şeirlərdəki səmimilik və dini müraciətlərə yönəlik akkordlar isə oxucu ilə birbaşa emosional əlaqə yaradır.

Vaqif BAYRAMOV, 
Əməkdar jurnalist