TDT yə inteqrasiya Ermənistanı dalandan çıxarar

Kəlbəcər, biz sənə də qayıtdıq! Cənubi Qafqazda baş verən son geosiyasi proseslər Ermənistanın gələcək inkişaf trayektoriyasını maraqlı suallar qarşısında qoyur. Ölkə uzun illər Qərbə inteqrasiya xəyalları ilə yaşasa da, reallıq onu daha yaxın və daha sərt seçimlərlə üz-üzə qoyur. Seçimlərin ən önəmlisi Ermənistanın Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) ilə münasibətləridir.

Ermənistan bu gün strateji seçim qarşısında dayanır. Onun xarici siyasətində Avropa istiqaməti illərlə üstünlük təşkil etsə də, dövlətçiliyin davamlılığı baxımından real imkanları müəyyən edən faktor coğrafi məkan və regiondaxili münasibətlərdir. Məsələ ideoloji deyil, struktur xarakter daşıyır: dənizə çıxışı olmayan, tranzit marşrutları qonşularının siyasi münasibətlərindən asılı olan Ermənistan iqtisadiyyatında daimi “əlavə xərc” problemi ilə üz-üzədir. Nəqliyyat xərclərinin yüksəkliyi, bazarlara çıxışın məhdudluğu və təchizat zəncirlərinin zəif elastikliyi ölkəni həssas vəziyyətdə saxlayır.

Türkiyə və Azərbaycanla sərhədlərin uzun müddət bağlı qalması Ermənistanın ticarət yükünü Gürcüstan və İran üzərinə yükləyib. Bu isə həm qiymət dəyişkənliyi, həm də geosiyasi risklərin artması deməkdir. Bu model uzunmüddətli sabitlik gətirmir və istənilən böhran ssenarisində ciddi sistem riskinə çevrilə bilir.

Təhlükəsizlik müstəvisində də bənzər boşluq müşahidə olunur. Kiçik dövlətlərin balanslaşdırma, yaranana qoşulma və ya ehtiyatlı çoxvektorlu siyasət strategiyaları Ermənistan üçün gözlənilən nəticəni vermədi. Qərbin siyasi-normativ dəstəyi hərbi zəmanətə çevrilmədi, regional təhlükəsizlik isə qonşularla açıq kommunikasiyalar olmadan möhkəmlənə bilmədi. Nəticə etibarilə, Ermənistan həm iqtisadi asılılıqları dərinləşdirib, həm də sərt təhlükəsizlik zəmanətindən məhrum qalıb. Boşluq rasional şəkildə yalnız regiondaxili normallaşma ilə darala bilər: sərhədlərin açılması və iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi qarşılıqlı asılılığı artıraraq risklərin qiymətini yüksəldir və münaqişə ehtimallarını azaldır.

İqtisadi baxımdan Ermənistanın ən ciddi məhdudiyyəti daxili bazarın kiçikliyi və miqyas iqtisadiyyatının yoxluğudur. Rəqabətqabiliyyətli ixrac kanallarının formalaşması yalnız üç istiqamət üzrə mümkündür: tranzit inteqrasiyası, enerji şəbəkələrinin sinxronizasiyası və sənaye kooperasiyası. Bu üç alətin hər biri Türkiyə və Azərbaycanla əməkdaşlıq olmadan miqyas qazanmır, nəticədə Ermənistan “kiçik bazar tələsi”ndə qalır.

Daxildəki siyasi-iqtisadi amil də dilemmanı kəskinləşdirir. Elita qrupları arasında strateji seçimlə bağlı rəqabət legitimlik uğrunda mübarizəyə çevrilib. Qısamüddətli perspektivdə tarixi narrativlər və identik siyasət ictimai rəyi formalaşdırır, lakin uzunmüddətdə həlledici faktor rifah gözləntiləri olur. Diasporanın maliyyə və lobbi dəstəyi isə nə tranzit dəhlizi, nə də sərt təhlükəsizlik təmin edə bilir. Buna görə də siyasi döngə nöqtəsi qaçılmaz olaraq iqtisadi nəticələr üzərindən formalaşır. İctimai rəy yalnız görünən faydalar – iş yerləri, qiymət sabitliyi, ixrac imkanlarının genişlənməsi kimi göstəricilər əsasında identik narrativdən rifah rasionalına keçə bilər.

Beynəlxalq institusional çərçivədə Ermənistanın qarşısında yeni imkan pəncərəsi açılır. Türk Dövlətləri Təşkilatı etno-linqvistik baza üzərində qurulsa da, funksional əməkdaşlıq zolaqları yaratmaqla özünü regional iqtisadi-siyasi platformaya çevirməkdədir. Təşkilatla münasibətlərə “hamısı və ya heç nə” prizmasından baxmaq əvəzinə, mərhələli və sektoral yanaşma Ermənistan üçün daha realistdir. Təhsil və rəqəmsal sahədə texniki əməkdaşlıq, gömrük prosedurlarında uyğunlaşma, enerji və logistika modullarının inteqrasiyası, risklərin idarə olunmasına xidmət edən siyasi dialoq kanalları – bütün bunlar ideoloji mübahisələri kənara qoyaraq funksional fayda əsasında əməkdaşlığa yol aça bilər.

Ssenari baxımından Ermənistanın qarşısında üç istiqamət görünür: tam regional açılma, məhdud normallaşma və təcridin dərinləşməsi. Birinci variant iqtisadi və təhlükəsizlik baxımından ən rasional və dayanıqlı seçimdir. İkinci variant qeyri-müəyyənliyi uzadır və elita rəqabətini dövri böhrana çevirir. Üçüncü yol isə uzun müddətdə dövlətçilik dayanıqlığı üçün ən ciddi riskdir.

Beləliklə, Ermənistanın “qaçılmazlıq”la üz-üzə qalması mifoloji təsəvvür deyil, struktur reallığın diktəsidir. Coğrafi məkan, bazar ölçüsü, logistika iqtisadiyyatı və təhlükəsizlik asimmetriyası onu regiondaxili əməkdaşlığa itələyir. Bu trayektoriyanın ən yüksək mərhələsi gələcəkdə TDT ilə funksional yaxınlaşma ola bilər. Amma başlanğıc nöqtəsi ideologiya yox, praktik faydadır: açıq sərhədlər, ucuz nəqliyyat, sabit enerji və geniş bazara çıxış. Ermənistan üçün uzunmüddətli dayanıqlığı təmin edən yeganə strategiya məhz budur; alternativlərin hər biri ya baha başa gəlir, ya da davamlı deyil.

***

Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) gələcək inkişaf trayektoriyası yalnız etno-linqvistik bağlılıqla izah oluna bilməz. Təşkilat getdikcə daha çox funksional regionalizm modelinə yaxınlaşır. Bunun əsas səbəbi müxtəlif pillələrdə iştirak imkanlarının yaradılmasıdır: tam üzvlük dərin siyasi və iqtisadi koordinasiyanı tələb etdiyi halda, müşahidəçi və ya sektoral tərəfdaşlıq formatları daha çevik əməkdaşlıq imkanı verir. TDT öz identik əsasını qorumaqla yanaşı, qeyri-türk dövlətlər üçün də praktik fayda gətirən sektorlarda əməkdaşlıq qapısını açmasına şərait yaradır. Belə bir yanaşma, gələcəkdə təşkilatın yalnız tam üzvlük yolu ilə deyil, modullu və mərhələli inteqrasiya vasitəsilə genişlənəcəyini göstərir.

Məsələnin ən həssas nöqtəsi Ermənistanın bu çərçivəyə necə daxil ola biləcəyidir. Tam üzvlüyün mümkünlüyü yaxın perspektivdə real görünməsə də, sektoral əməkdaşlıq formatı daha praqmatik seçimdir. Bunun üçün isə ilk növbədə üç əsas istiqamətdə etimad yaratmaq lazımdır: siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik şərtləri. Siyasi planda sülh sazişinin imzalanması, ərazi bütövlüyü ilə bağlı iddialardan imtina və sərhədlərin hüquqi bağlanması qaçılmazdır. İqtisadi müstəvidə gömrük və logistika prosedurlarının sadələşdirilməsi, tariflərin mərhələli şəkildə azaldılması, rəqəmsal ticarət rejimlərinin tətbiqi Ermənistan üçün real fayda kanalı ola bilər. Təhlükəsizlik baxımından isə tranzit xətlərinin qorunması və fövqəladə hallarda birgə mexanizmlərin işlənməsi zəruridir.

Geoiqtisadi mülahizələr göstərir ki, Ermənistan üçün ən rasional seçim məhz Türk məkanına bağlılığın artmasıdır. Orta Dəhliz, enerji xətləri, regional ticarət axınları və gömrükdə vahid standartlara yaxınlaşma iqtisadiyyatın xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Bu reallıq identik diskursu ikinci plana keçirərək rifah arqumentini önə çıxarır. Yəni, iqtisadi artımın təmin olunması üçün ən əlverişli bazar və infrastruktur məhz qonşu türk dövlətlərinin yaratdığı şəbəkələrdədir.

Beynəlxalq təcrübə də göstərir ki, “tam üzvlük” hər zaman inteqrasiyanın əsas yolu deyil. Avrasiya məkanında Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı müşahidəçi və dialoq tərəfdaşlığı formatı ilə çevrələr qurur, Avropa İttifaqı isə müxtəlif dərinliklərdə assosiasiya və tərəfdaşlıq modulları təqdim edir. Bu təcrübələr TDT üçün də göstəricidir: sektoral uyğunlaşma daha erkən fayda verir və siyasi müqaviməti azaldır.

Ermənistan üçün realist yol xəritəsi də məhz bu pilləli inteqrasiyadan keçir. Qısa müddətdə risklərin azaldılması və tranzit təhlükəsizliyi üzrə öhdəliklər götürülməsi, gömrükdə elektron deklarasiyaların genişləndirilməsi və enerji sahəsində qarşılıqlı yardım mexanizmləri ən təxirəsalınmaz addımlar ola bilər. Növbəti mərhələdə rəqəmsal ticarət razılaşmaları, daşımada tariflərin yaxınlaşdırılması və KOB-lar üçün ortaq fondların yaradılması mümkün görünür. Uzunmüddətli perspektivdə isə müşahidəçi və ya xüsusi tərəfdaş statusu gündəmə gələ bilər. Burada əsas məsələ Ermənistan cəmiyyətində identik narahatlıqları yumşaldacaq “görünən fayda” paketinin ilk illərdə təmin edilməsidir. Tariflərin azalması, keçid vaxtlarının qısalması və yeni iş yerlərinin açılması kimi konkret nəticələr bu prosesin legitimliyini möhkəmləndirə bilər.

Bu yol xəritəsinin işləməsi üçün paralel şəkildə iki əsas narrativin formalaşdırılması vacibdir. Birincisi rifah narratividir: qiymətlərin sabitləşməsi, ucuz nəqliyyat, yeni ixrac imkanları və məşğulluq. İkincisi isə təhlükəsizlik narratividir: qarşılıqlı iqtisadi asılılıq riskləri bahalaşdırır və münaqişə ehtimalını azaldır. Eyni zamanda, TDT-nin genişlənməsi üçün “qırmızı xətlər” də aydındır. Ərazi bütövlüyünə hörmət, revizionist iddialardan imtina, mədəni irsin qorunması və tranzit xətlərinin təhlükəsizliyinə dair protokollar olmadan formal inteqrasiya mümkün deyil. Bununla belə, texniki və sektoral əməkdaşlıq etimad kapitalı toplayaraq siyasi yaxınlaşma üçün zəmin yarada bilər.

Beləliklə, TDT-nin gələcək genişlənməsi tam üzvlük dalğasından daha çox funksional modulların açılması və müşahidəçi/tərəfdaş formatlarının istifadəsi ilə gedəcək. Son olaraq qeyd etməliyik ki, Ermənistanın siyasətində uzunmüddətli dayanıqlığı təmin edən yeganə strategiya – Türkiyə və Azərbaycanla normallaşma üzərindən regional iqtisadi-siyasi inteqrasiya trayektoriyasına keçiddir.

Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru