Teymur şahmatı: Şatranj al Kəbirin sirri, qaydaları və bu günə gələn yol

Əmir Teymurun imperiyası yalnız yürüşlərdən ibarət deyildi, sarayında ağıl oyunlarının da nüfuzu vardı. O dövrdən bizə çatan ən maraqlı miraslardan biri — “Teymur şahmatı” (ərəb-fars qaynaqlarında Şatranj al-Kəbir – “Böyük şahmat”, bəzən Şatranj-i Kamil – “Kamil şahmat”) — klassik şatranjın genişləndirilmiş, simvolik və qayda baxımından son dərəcə mürəkkəb bir variantıdır. Oyunun qaydaları və lövhə sxemi Timurun dövrünə aid farsca əlyazmadan bilinir və bu, onu həm oyun tarixi, həm də mədəniyyət tarixinin kəsişməsində nadir bir fenomenə çevirir. 

Mənşə və mənbə: “Bütün sirləri daşıyan əlyazma”

Teymur şahmatının qaydaları haqqında əsas, demək olar ki, yeganə etibarlı mənbə London Kral Asiya Cəmiyyətinin kitabxanasında qorunan Persian 211 işarəli XV əsr farsca risalədir. Kataloq qeydləri və cəmiyyətin təqdimatı göstərir ki, əlyazma 64 diaqram və geniş mətn hissəsindən ibarətdir. Məhz buradakı təsvirlər bu variantın lövhəsini, fiqurlarını və bir sıra xüsusi qaydalarını izah edir. 

Mövzu XX–XXI əsr tədqiqatçıları (H. J. R. Murray, J.-L. Cazaux və b.) tərəfindən də sistemləşdirilib, müasir populyarlaşdırma işləri içində bu əlyazmaya söykənən təqdimatları da görmək mümkündür.

Lövhə və fiqurlar: Niyə bu oyun “Böyük şahmat” adlanır?

Lövhə: 10×11 = 110 xanadan ibarət, üstəlik yanlardan çıxıntı şəklində iki “qal’a” (citadel) xanası var; cəmi 112 xananı verir. Orijinal təsvirlərdə lövhə rənglənməyib (şaxələnməmiş). Qal’alar yalnız xüsusi funksiyalar üçün nəzərdə tutulur (aşağıda). 

Ordular: Hər tərəf 28 fiqurla başlayır (toplam 56); klassik şatranjdan gələn şah (şah), fərz/ferz (məsləhətçi), vəzir (wazir), qala (rux), at (faras), fil (pil) ilə yanaşı dəvə (camal/jamall-şutur), dabbaba (mühərrik), zurafə (qiraff) və təlia/piket (scout) kimi tarixi-regional fiqurlar var. Əsas hərəkətlər belədir:

– Şah: müasir şah kimi bir xana istənilən istiqamətdə; bir dəfə “yerdəyişmə” imtiyazı var (aşağıda).
– Ferz: bir xana diaqonal.
– Vəzir: bir xana şaquli/üfüqi.
– Zurafə: bir xana diaqonal, sonra azı üç xana düz (aradan atlamır).
– Təlia (piket): fil kimi diaqonal gedir, ən azı iki xana.

– Fil (pil): tam iki xana diaqonal və atlayandır.
– Dəvə: “uzadılmış at” – bir diaqonal + iki düz, leaperdir.
– Dabbaba: iki xana düz, aradan atlayandır.
– Qala, at: müasir şahmatdakı kimidir. 

Piyadalar: Hər əsas fiqurun qarşısında öz “piyada növü” dayanır və son sıraya çatdıqda məhz öz fiquruna çevrilir; başlanğıcda ikiqat gediş və “en passant” yoxdur. 

Qaydalardakı fərqli məqamlar: qal’alar, pat və “şahın hiyləsi”

Qal’a (citadel) qaydası. Lövhənin kənarındakı iki xüsusi xananın adı qal’adır. Şah rəqibin qal’asına daxil ola bilsə, oyunçu dərhal heç-heçə elan edə bilər. Məğlub vəziyyətdə olan tərəf üçün bu, xilas mexanizmidir, çünki Teymur şahmatında pat (gedişsiz qalma) – uduzdur. Qaydanın bəzi versiyalarında şahın yanında “şahzadə/prins” (aşağıya bax) və ya “təsadüfi şah” varsa, şah qal’aya girəndə onlardan biri ilə yerini dəyişib oyunu davam etdirmək də mümkündür. 

Şahın bir dəfə “yerini dəyişməsi”. Klassik rokad yoxdur, lakin şah oyunda bircə dəfə öz fiqurlarından biri ilə yerini dəyişə bilər; bu mexanizm bəzən mat və ya patdan yayınmaq üçün işlədilir. 

Pat = uduzmaq. Şahmatdan fərqli olaraq pat vəziyyətinə düşən tərəf oyunu itirir. 

İlk gediş. Bəzi müasir xülasələr oyunda ilk gediş hüququnun zərlə müəyyənləşdirildiyini bildirir (qaydanın bu forması əlyazma şərhlərinə əsaslanan sonrakı rekonstruksiyaların bir hissəsi kimi təqdim olunur). 

Piyadaların “xüsusi taleyi”: Şahın piyadası və “piyadaların piyadası”

Piyadaların ikisi ayrıca məşhurdur:
– “Şahın piyadası” son sıraya çatdıqda prins adlanan yeni krallıq fiquruna çevrilir (şah kimi gedir). Eyni lövhədə şah + prins (və bəzi versiyalarda daha sonra yaranan “təsadüfi şah”) birlikdə olduqda, mat/hekmat şərti dəyişir: əvvəlcə artıq kralvari fiqurlardan biri götürülməli, yalnız bir “ali fiqur” qalandan sonra ona qarşı mat/patla qalib gəlmək mümkündür.
– “Piyadaların piyadası” xüsusi mərhələli irəliləyiş və “zəbtə məcbur edən” davranışla təsvir olunur; ikinci və üçüncü “təbdirlərdən” sonra başlanğıc nöqtəyə dönməsi və nəhayət “təsadüfi şah” statusu qazanması barədə klassik təsvirlər var. Bu qeyri-adi mexanizmlər XIX–XX əsr müəl­liflərinin (Forbes, Gollon və b.) nəşrlərində şərh edilib. 

Başlanğıc düzümü və “Tam Teymur şahmatı”

Standart Teymur şahmatında arxa sırada bir neçə “boş yuva” qalır. Bəzi əlyazma və şərhlərdə bu yuvalar şir, buğa, kəşşaf (revealer), dəniz məxluqu kimi əlavə “leaper” fiqurlarla doldurulan “Tam Teymur şahmatı” (Full Tamerlane) düzümü ilə təsvir edilir. Onların hərəkətləri barədə müxtəlif alimlərin fərziyyələri mövcuddur; yekdil akademik norma yoxdur, bu səbəbdən praktiki oyunda standart düzüm daha çox istifadə olunur. 

Harada və nə vaxt oynanıb?

Oyun XIV–XV əsrlərdə Timurid saray mədəniyyətinin bir hissəsi kimi Mərkəzi Asiya və İran coğrafiyasında (Samərqənd mərkəzli saray dairələri) oynanıb. Məhz buna görə klassik mənbələr onu “Böyük/Kamil şatranj” adı ilə xatırlayır. Oyunun bilavasitə Timurun “ixtirası” olması ənənəvi rəvayətdir. Lakin tədqiqatçılar bu iddianı ehtiyatla qeyd edirlər. 

Hazırda isə FIDE tərəfindən tanınan rəsmi dünya və ya milli çempionat ənənəsi yoxdur. Müasir dövrdə oyun əsasən həvəskar-tarixi dairələrdə canlandırılır. ABŞ-da Nyu-York ştatının Ceymstaun şəhərindəki Tamerlane Chess Club bu variantı sistemli şəkildə öyrədir, mövzu turnirləri təşkil edir və konvensiyalarda (məs., Erie Days of Games) nümayiş etdirir. Rəqəmsal platformalarda (Ludii və s.) Shatranj al-Kabir adı ilə oynamaq mümkündür. 

Oyun təcrübəsi: Strategiya niyə “başqa cürdür”?

Teymur şahmatını oynayanlar tezliklə dərk edir ki, açılış əzbərləməsi bu oyunda demək olar işləmir: fiqur müxtəlifliyi, qal’a qaydası və patın uduzma sayılması mərkəzə nəzarəti, leaper-lərin koordinasiyasını və piyada planını tamamilə fərqli səviyyəyə çıxarır. Şahın bir dəfə yerini dəyişmək imkanı “xilas manevri” kimi saxlanıldığından, uzunmüddətli tələlər və qal’aya yönəlik müdafiə planları xüsusi əhəmiyyət qazanır.

Beləliklə, o nəticəyə gələ bilərik ki, Teymur şahmatı yalnız ölçüləri böyümüş bir oyun deyil; mədəniyyət, simvolika və qayda-mexanika baxımından bütöv bir sistemdir. Şah-prins dialektikası, qal’a mexanizmi, leaper fiqurların koordinasiyası bu variantı həm tarixçilər, həm də oyun nəzəriyyəçiləri üçün füsunkar edir. Rəsmi çempionat ənənəsi olmasa da, əlyazmadan bu günə gələn yol göstərir ki, “Böyük şahmat” hər yenidən kəşfi bizi bir az daha heyrətləndirir.