Transxəzər Dəhlizinin əhəmiyyəti və Naxçıvana yol

Avropa Komissiyasının prezidenti sol qulağını sağ əllə qaşıyır...

Avropa Komissiyasının (AK) prezidenti Ursula Fon der Lyayen Avropa İttifaqı–Mərkəzi Asiya Sammitində Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycanla sərhədlərinin açılmasının əhəmiyyətindən danışıb. Nəinki danışıb, eyni zamanda, bunu çox böyük fövqəladə, regiondakı vəziyyəti köklü şəkildə dəyişə biləcək hadisə kimi dəyərləndirib. Xanım Lyayenin təqdimatındakı həssas məqamı sonda diqqətə çatdıracağıq. Əvvəlcə bəzi məsələlərin üzərində dayanaq.

Qeyd edək ki, AK prezidenti Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycanla sərhədlərinin açılmasına Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin geosiyasi və iqtisadi əhəmiyyətindən söz açarkən toxunub. O, sözügedən dəhlizin Avropa ilə 5 Mərkəzi Asiya ölkəsi arasında əlaqələrin möhkəmlənməsində mühüm rol oynayacağını bildirib.

“Getdikcə parçalanan dünyada Transxəzər Nəqliyyat Dəhlizi sizin ölkələrinizlə (Mərkəzi Asiyadakı 5 dövlət) Avropa arasında əlaqələri gücləndirəcək. Ancaq infrastruktur hər şey deyil”, – deyə Ursula Fon der Lyayen vurğulayıb. Vacib məqamlardan biri də budur ki, AK Prezidenti dəhlizin effektivliyi üçün region ölkələri arasında sərhəd keçidlərinin asanlaşdırılmasının vacibliyi üzərində dayanıb: “Həm Mərkəzi Asiya, həm də Cənubi Qafqaz ölkələri ilə sərhəd keçidi Qara dənizə çatmaq üçün vacibdir”.

Əlbəttə, xanım Lyayen son dərəcə zəruri məsələyə toxunub. Onun bildirdikləri bütövlükdə regionumuz baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də AK prezidentinin söylədiklərinə dair bəzi nüansları diqqətə çatdıraq. Bəli, Transxəzər Nəqliyyat Dəhlizinin müstəsnalığını vurğulayan fikir və düşüncələr aktuallaşmaqdadır. O da məlumdur ki, belə bir dəhliz ideyası əvvəldən gündəmə gəlsə də, 44 günlük müharibədən sonra onun gerçəkləşməsi reallıqla səsləşməyə başlayıb. Yəni ölkəmizin savaşdakı qələbəsinin məsələdə müstəsna payı var. Ancaq vurğulamaq istədiyimiz məqam yalnız bu deyil.

Məlumdur ki, 44 günlük müharibədən sonra Azərbaycan özünün ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvana quru yolunun açılması kontekstində Zəngəzur dəhlizi ideyasını irəli sürüb. Lakin savaş məğlubu olan Ermənistan üzərinə götürdüyü öhdəliklərə əməl etməyərək Naxçıvana quru yolun “Azərbaycandan Azərbaycana yol” məntiqini inkar edir. Yəni, rəsmi İrəvan bildirir ki, yolda sərhəd və gömrük nəzarətinin tətbiqi mütləqdir. Əks durum Ermənistanın ərazi bütövlüyünü və suverenliyini şübhə altına alır.

Ölkəmiz isə məsələnin bu cür qoyuluşu ilə razı deyil və razılaşa bilməz. Çünki Ermənistanın təhlükəsizlik təminatlarına etibar yoxdur. Həm də ona görə razılaşa bilməz ki, rəsmi İrəvan özünün “Dünyanın kəsişməsi” ideyasını ortaya atmaqla, Ermənistanı qlobal kommunikasiya habının başlıca fiquruna çevirmək niyyəti güdür. Bu niyyətin gələcəkdə hansısa avantüra üçün dividendverici vasitəyə çevrilməyəcəyinə də təminat yoxdur.

Ermənistan Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin tərkib hissəsi olan Zəngəzur dəhlizinin reallaşmasına imkan vermirsə, yəni Naxçıvana quru yolunun Azərbaycanın şərtləri ilə açılmasına razı deyilsə, o zaman ölkəmiz qədim diyarımıza yolun İrandan keçməsi üzərində dayanır. Bununla bağlı müsbət razılıqlar da əldə olunub. Belə bir durumda Ermənistan təcriddə qalır. Bir halda ki, Azərbaycan – Ermənistan sərhədinin əsas hissəsi açılmır, deməli, Ermənistan–Türkiyə sərhədi də qapalı qalmalıdır.

İndi isə AP prezidenti Ursula Fon der Lyayenin diqqətə çatdırdığımız mövzuda başqa nələri bildirdiyinə nəzər salaq. Daha dəqiq desək, onun dediklərindəki həssas məqamın üzərinə gələk. Diqqət yetirək, xanım Lyayen məsələni Ermənistan – Azərbaycan, Ermənistan – Türkiyə sərhədlərinin açılması kontekstində qoymur. Hesab edirik ki, belə yanaşmanın parametrini müəyyənləşdirən mühüm cəhət var. Söhbət Ermənistana verilən önəmdən gedir. İstər-istəməz, Türkiyənin və Azərbaycanın Ermənistanı təcriddə saxladığına dair rəy formalaşır. Sanki, sərhədlərin açılmasını istəyən İrəvandır, istəməyən Bakı və Ankara. Azərbaycan və Türkiyə də türk dövlətidir, Mərkəzi Asiya respublikaları da.

Belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, AK prezidenti Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycanla sərhədlərinin açılmasının əhəmiyyətdindən söz açarkən, “bu, Avropa ilə Mərkəzi Asiyanı heç vaxt olmadığı qədər yaxınlaşdıracaq” kimi fikir işlədirsə, Mərkəzi Asiya ölkələrinin də Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi ideyasının reallaşmasına səfərbərliyini formalaşdırmaq niyyəti güdür. Ola bilər, o, sözügedən regionun türk respublikaları Ermənistanla bağlı Azərbaycan və Türkiyə ilə dil tapmağa, Bakını və Ankaranı razılığa gətirməyə həvəsləndirmək fikrindədir. Hər şey mümkündür.

Sonda deyək ki, AK-nin timsalında, bütövlükdə, Avropa İttifaqı Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin açılmasında real təşəbbüskar qismində çıxış etmək istəyirsə, o zaman, ilk növbədə, Ermənistanı Naxçıvana yolla bağlı Azərbaycanın şərtlərini qəbul etməyə razı salmalıdır. İndiki durumda 5 Mərkəzi Asiya ölkəsinə, belə demək mümkünsə, xoşbəxtlik vədi sağ əllə sol qulağı qaşımaq təsiri bağışlayır. Digər tərəfdən, bir halda ki, xanım Lyayen Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin effektivliyi naminə sərhəd keçidlərinin sadələşdirilməsi məntiqini irəli sürür, bu yanaşmanın ilk nümunəsi ölkəmizin “Azərbaycandan Azərbaycana yol” məntiqinin gerçəkləşməsinin olması daha münasibdir. Yəni, söhbət Naxçıvana yolun gömrük və sərhəd nəzarətindən kənar strukturunun formalaşmasından gedir.

Ə.RÜSTƏMOV
XQ