Türk dünyasından Orta Dəhlizə: Zəngəzurun strateji transformasiya potensialı

Qafqazın mərkəzində yerləşən Zəngəzur Dəhlizi Türk dünyasının iqtisadi və logistik inteqrasiyası üçün mühüm körpü rolunu oynayır. Türkiyə, Azərbaycan və Naxçıvan arasındakı bu tranzit yolu təkcə regional ticarəti və enerji daşınmasını sürətləndirməklə yanaşı, Orta Dəhliz vasitəsilə Avrasiyanın daxili bölgələrinə yeni strateji qapı kimi də diqqət çəkir. Dəhlizin tikintisi və istifadəyə verilməsi regionda güc balansını yenidən formalaşdırmaq potensialına malikdir və Türk dünyasının iqtisadi əlaqələrini gücləndirəcək əhəmiyyətli bir dönüş nöqtəsi hesab edilməlidir.

Bu kontekstdə Zəngəzur Dəhlizi ənənəvi dəmir yolu və ya avtomobil əlaqələrindən kənara çıxan yeni bir ‘‘strateji körpü’’ vizyonunu ifadə edir: Türkiyə ilə Azərbaycanı birbaşa birləşdirən, Orta Dəhlizi gücləndirən və Orta Asiya və Avropaya çıxışı asanlaşdıran bir xətt. Orta Dəhlizin geoiqtisadi nüvəsini təşkil edərkən, Zəngəzur xəttinin açılması və 2025-ci ildən sonra sürətləndirilmiş diplomatik təşəbbüslərlə bağlı son ritorika, regional olmayan aktyorlar arasında rəqabəti də dərinləşdirir.

Türkiyənin layihəyə dəstəyi

Türkiyənin Nəqliyyat və infrastruktur naziri Əbdülkadir Uraloğlunun açıqlamaları Türkiyənin Zəngəzur və Orta Dəhlizə prioritet verdiyini açıq şəkildə nümayiş etdirir. Nazir Uraloğlu son çıxışlarında Zəngəzur xəttinin Orta Dəhlizə güclü alternativ və tamamlayıcı bir əlaqə təmin edəcəyini, Türkiyənin xəttin potensialını artırmaq üçün işlərə başladığını və Türkiyə tərəfində infrastruktur hazırlıqlarının sürətləndiyini vurğuladı. Uraloğlunun zaman xətti ilə bağlı açıqlamaları xüsusilə diqqətəlayiqdir.

Nazir həmçinin Zəngəzur xəttinin Orta Dəhlizdə ümumi nəqliyyat həcmini əhəmiyyətli dərəcədə artıracağını və Türkiyənin logistika mərkəzləşdirmə məqsədlərinə uyğun olduğunu bildirdi. Bu rəsmi açıqlama faktiki olaraq bir öhdəlik təşkil edir: Türkiyə həm fiziki infrastruktur investisiyalarını (dəmir yolları, tunellər, viyadüklər, logistika terminalları) sürətləndirməyi, həm də regional əməkdaşlıq mexanizmlərini idarə etməyi planlaşdırır.

Azərbaycan liderliyi

Zəngəzurun Türk dünyasına və regional inteqrasiyaya töhfəsi əhəmiyyətlidir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tez-tez Zəngəzurun regional inkişaf və Türk dövlətləri arasında iqtisadi əlaqələrin dərinləşməsi baxımından açılışını vurğulayır.

O, Zəngəzurun açılmasının Türk dövlətləri arasında ticarət, enerji və infrastruktur əlaqələrini gücləndirəcəyini bildirir. Bu bəyanatın iki vacib mənası var: birincisi, Zəngəzuru Azərbaycanın regional inkişaf strategiyasının mərkəzi kimi təqdim edir; ikincisi, Türk dövlətləri arasında əməkdaşlığı və birgə infrastruktur layihələrini rəqabət üstünlüyü kimi təqdim edir. Əliyevin 2025-2030-cu illər üçün verdiyi bəyanatlar və Türk Dövlətləri Təşkilatı platformasına vurğu Zəngəzuru Türk dünyasının yüksələn iqtisadi oxunun konkret bir komponenti kimi təqdim edir.

Türk dünyası üçün mülki-iqtisadi əhəmiyyət: Kim faydalanır, kim töhfə verir?

Orta Dəhlizin Zəngəzur üzərindən genişləndirilməsi Türk Dünyası konsepsiyasını iqtisadi tətbiqlərlə birləşdirir: Azərbaycan-Türkiyə magistral xətti boyunca nəzərdə tutulan marşrut Özbəkistan, Qazaxıstan və Türkmənistan kimi Orta Asiya ölkələri ilə Avropa arasında ticarəti sürətləndirmək potensialına malikdir. Bu, logistika xərclərinin azalmasına, ixrac axınlarının artmasına və Türkiyə vasitəsilə yeni təchizat və dəyər zəncirlərinin yaradılmasına gətirib çıxaracaq.

Coğrafi yaxınlığı və infrastruktur tutumu ilə Türkiyə iştirakçılara logistika xidmətləri, sərbəst zonalar, anbar şəbəkələri və əlavə dəyər istehsal imkanları təklif edə bilər. Orta Dəhlizin effektivliyi artdıqca, təchizat zəncirinin inteqrasiyası, birgə sənaye zonaları və Türk dövlətləri arasında enerji əməkdaşlığı daha da mümkün olacaq.

Digər ölkələrdən yanaşmalar: Avropa, Orta Asiya aktyorları və investorlar

Orta Dəhlizin iqtisadi məntiqi həmçinin Avropaya strateji alternativ təklif edir. Avropa bazarları Orta Dəhliz üçün təbii tələbat mənbəyidir, Çin və Orta Asiya arasında ticarətin artmasını sürətləndirir və təchizat zəncirlərini qısaldır. Avropa qurumları və özəl sektor oyunçuları infrastruktur layihələrinə maliyyə və texniki cəhətdən töhfə verə bilərlər; Lakin, bu iştirak Avropanın geosiyasi məqsədləri Rusiya və İranın regiondakı təsirini balanslaşdırmaqla uzlaşdıqca sürətlənəcək.

Digər tərəfdən, Orta Asiya ölkələri ixrac bazar strategiyalarına əsaslanaraq Orta Dəhlizi dəstəkləyirlər: Qazaxıstan və Özbəkistan kimi ölkələr istehsal və xammal ehtiyatları üçün Avropaya daha sürətli çıxış təmin etməklə iqtisadi diversifikasiya məqsədlərinə uyğunlaşırlar. Bu arada, dəhlizin maliyyələşdirilməsi əsasən çoxtərəfli banklar, regional inkişaf fondları və özəl investor konsorsiumları tərəfindən formalaşdırılacaq; buna görə də zəmanətlər, risklərin bölüşdürülməsi mexanizmləri və uzunmüddətli əməliyyat modelləri (məsələn, TRIPP tipli uzunmüddətli lisenziya/əməliyyat müqavilələri) həlledici olacaq.

Rusiya və İran: Regional güc balansında münaqişə

Zəngəzurun açılması klassik geosiyasi aktyorlar olan Rusiya və İranın strateji maraqları ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edir. Rusiya tarixən Cənubi Qafqazda güclü təsir dairəsi yaratmağa çalışıb; onun regiondakı hərbi-diplomatik alətləri və kollektiv təhlükəsizlik mexanizmləri Moskvaya üstünlük verib. Lakin son illərdə Rusiyanın Ukraynadakı resurslardan istifadəsi və regional siyasətdəki dəyişikliklər Moskvanı Qafqazda daha ehtiyatlı mövqe tutmağa məcbur edib.

Bir tərəfdən, Rusiya bəzən nəqliyyatın açılmasını ümumi infrastruktur məsələsi kimi görərək "dəhliz" terminini rədd edib. Digər tərəfdən, yeni layihələrin onun maraqlarına zərər verdiyini bildirərək reaksiya verib. 2025-ci il TRIPP müqaviləsi kimi hadisələr Moskvanı xüsusilə narahat edib; Rusiya bölgədəki təsirini qorumaq üçün həm diplomatik, həm də hibrid vasitələrə əl atmağa meyllidir.

İranın yanaşması daha həssasdır, çünki Zəngəzur marşrutu İran üçün birbaşa coğrafi və iqtisadi rəqabəti təmsil edir. Tehran regional giriş və gəlir axınları baxımından adətən Ermənistan vasitəsilə Naxçıvana və ya Türkiyə-Azərbaycan marşrutu vasitəsilə alternativ tranzit marşrutlarının açılmasını yaxından izləyir.

ABŞ və yeni aktyorlar: TRIPP və geosiyasi transformasiya

2025-ci ildə Vaşinqtonda ortaya çıxan "Beynəlxalq sülh və rifaha doğru Tramp marşrutu" (TRIPP) təşəbbüsü yeni bir aktorun təqdim edilməsi ilə Zəngəzur və ətraf ərazilərdəki vəziyyəti yenidən formalaşdırıb. TRIPP, ABŞ-ın kommersiya məntiqi ilə idarə olunan uzunmüddətli istismar və ya inkişaf hüquqları vasitəsilə bölgəyə girişini təmsil edir və bu addım Moskva və Tehran kimi regional güclərin tənqidinə səbəb olub. TRIPP tipli təşəbbüslər ənənəvi regional proksi balanslarını pozmağı və Qərbin özəl kapitalını və siyasi təsirini bölgəyə gətirməyi hədəfləyir, dəhlizi qlobal güc rəqabətinə çevirir.

Təhlükəsizlik tədbirləri: Tranzit təhlükəsizliyi, sərhəd idarəetməsi və risklər

İstənilən böyük infrastruktur layihəsində olduğu kimi, Zəngəzurun həyata keçirilməsi də təhlükəsizlik problemləri yaradır. Tranzit marşrutlarının təhlükəsizliyi, logistika xətlərinin davamlılığı və əməliyyat təhlükəsizliyi yerli aktyorlar arasında koordinasiya və xarici zəmanətçilərin rolunu tələb edir. Bu kontekstdə risk sahələri aşağıdakı kimi ümumiləşdirilə bilər:

• Sərhəd keçid məntəqələrində qəfil siyasi gərginlik logistika axınını poza bilər.

• Marşrut boyunca infrastruktura təxribat və asimmetrik hücumlar riski.

• Tranzit əməliyyatları ilə bağlı hüquqi mübahisələr iqtisadi fəaliyyətə mane ola bilər və xarici aktyorların (Rusiya, İran, ABŞ, AB) rəqabəti regional sabitliyi poza bilər.

Buna görə də, dəhlizin davamlılığı yalnız fiziki strukturu deyil, həm də çoxqatlı təhlükəsizlik və hüquqi strukturların yaradılmasını tələb edir. Beynəlxalq zəmanət mexanizmləri, üçüncü tərəf monitorinqi, şəffaf əməliyyat rejimləri və böhran idarəetmə protokolları layihəni gücləndirəcək. Bu tələblər həm Türkiyənin, həm də Azərbaycanın diplomatik gündəliyinin əsasını təşkil edir.

Regional transformasiyanın maddi faydaları

Zəngəzurun və Orta Dəhlizin həyata keçirilməsi regional iqtisadiyyat və ticarət üçün maddi faydalar yaradacaq. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

• Ticarət həcminin artması: Türkiyə-Azərbaycan-Orta Asiya-Avropa ticarət həcmi tranzit müddətinin qısalması və logistika xərclərinin azalması səbəbindən artacaq.

• İnvestisiya cəlbediciliyi: Sənaye və xidmət sektorlarına investisiyalar infrastruktur və logistika layihələri vasitəsilə təşviq ediləcək.

• Enerji və logistika müxtəlifliyi: Alternativ enerji xətləri və logistika marşrutları regional asılılığı azaldacaq və strateji muxtariyyəti gücləndirəcək.

• Məşğulluq və regional inkişaf: İnfrastruktur layihələri tunellər, viyadüklər, dəmir yolları və logistika mərkəzləri vasitəsilə yerli məşğulluğu artıracaq.

• Bu təsirlər Türk dünyasının inteqrasiyasını təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi və diplomatik səviyyələrdə gücləndirəcək, Türkiyə və Azərbaycanın regional liderlik rollarını gücləndirəcək.

Gələcək perspektiv

Zəngəzur Dəhlizi sadəcə klassik bir infrastruktur layihəsi deyil; o, Türk dünyasının iqtisadi və diplomatik inteqrasiyasını təcəssüm etdirir. Türkiyə və Azərbaycanın liderliyi ilə həyata keçirilən bu təşəbbüs Orta Dəhlizin effektivliyini artırır və Avropa və Mərkəzi Asiyaya strateji bir qapı rolunu oynayır.

Regional aktyorların (Rusiya, İran) və qlobal güclərin (ABŞ, AB) incə balansına görə, layihə yalnız fiziki infrastrukturu deyil, həm də diplomatik, hüquqi və təhlükəsizlik ölçülərini əhatə edən vahid bir yanaşma tələb edir. TRIPP kimi yeni təşəbbüslər dəhlizin beynəlxalq ölçüsünü və iqtisadi potensialını gücləndirir, eyni zamanda riskini və rəqabət qabiliyyətini artırır.

Nəticə olaraq, Zəngəzur Dəhlizinin uğuru Türk dünyasının iqtisadi inteqrasiya məqsədləri, regional inkişafı və strateji mövqeyi üçün vacibdir. Bu layihə təkcə logistik tranzit yolu deyil, həm də 21-ci əsrdə Türk dünyasının ortaya çıxan strateji və iqtisadi oxunun simvolu olacaq.

Mehmet Gökhan Özçubukçu

Beynəlxalq əlaqələr üzrə mütəxəssis

Xüsusi olaraq “Xalq Cəbhəsi” üçün