Unudulmaq xilasdırmı, yoxsa..?

Kulis.az Nuran Yaqubun "Ləkəsiz zehnin poeziyası" adlı yeni yazısını təqdim edir.
"How happy is the blameless vestal’s lot! (Günahsız, pak bir rahibənin taleyi necə də xoşbəxtdir!)
The world forgetting, by the world forgot. (Dünyanı unudaraq, özü də dünya tərəfindən unudulmuş)
Eternal sunshine of the spotless mind! (Ləkəsiz zehnin əbədi günəşi!)
Each pray’r accepted, and each wish resign’d." (Hər bir dua qəbul edilir, və hər bir arzu könüllü şəkildə tərk olunur)
— Alexander Pope, Eloisa to Abelard
Aleksandr Popun 1717-ci ildə yazdığı "Eloisa to Abelard" poemasının bu misraları, 2004-cü ildə çəkilmiş "Eternal Sunshine of the Spotless Mind" ("Ləkəsiz zehnin əbədi günəşi") filminin həm başlığını, həm də fəlsəfi xəttini müəyyənləşdirir. Şeir dini təmizlik və dünyadan arınma ideyasını tərənnüm etsə də, filmdə bu təmizlik təcrübə və duyğulardan qaçışın bir simvoluna çevrilir. Hər iki əsər unudulmaq və unutmaq, yaddaşın ləkəsizliyi ilə qazanılan xoşbəxtlik arasında paralel bir gərginlik yaradır.
Popun təqdim etdiyi rahibə - "blameless vestal" ("günahsız rahibə") - nə dünyanı xatırlayır, nə də dünya onu. Bu təmizlik, günahdan uzaqlıq, onun həyatını səssiz bir xoşbəxtliyə çevirir. Dua etdiyi hər şey qəbul olunur, çünki artıq arzu etməyi belə tərk etmişdir. Onun zehnində nə keçmiş var, nə də gələcəklə bağlı həyəcan. Sadə, saf, sükut dolu bir mövcudluqdur bu. Lakin bu mövcudluq yaradıcı bir ruh üçün, bəlkə də, boğucu bir boşluqdur. İstəmək, sevmək, əzab çəkmək – bütün bunlar insan ruhunun inkişaf yollarıdır.
"Eternal Sunshine of the Spotless Mind" filmi məhz bu poetik ideyanı reallıqla qarşılaşdırır. Baş qəhrəmanlar Joel və Klementin keçmiş sevgilərinin izlərini yaddaşlarından sildirmək qərarına gəlirlər. Popun rahibəsi kimi onlar da unudaraq azad olacaqlarına inanırlar. Amma proses başladıqdan sonra Joelin şüuru bu silinməyə müqavimət göstərməyə başlayır. O, Klementin ilə bağlı ən kiçik, gündəlik, hətta əhəmiyyətsiz görünən xatirələrin belə nə qədər qiymətli olduğunu dərk edir. Bu, Popun poetikasının əksinədir: burada "ləkəsiz zehnin günəşi" qaranlıq bir boşluğa çevrilir.
Ədəbi nöqteyi-nəzərdən Popun misralarındakı ahəng, sakit və fəlsəfi bir ton təqdim edir. “The world forgetting, by the world forgot” misrasında unudulmaqla unutmanın qarşılıqlı bir ləzzət verdiyi vurğulanır. Lakin filmdə bu qarşılıqlılıq pozulur. Joel Klementini unudarkən, eyni zamanda onu yenidən sevməyə başlayır. Burada paradoks yaranır: yaddaş silindikcə sevgi güclənir. Bu isə Popun təmizlik və ruhi rahatlıq anlayışını sual altına alır.
Kinonun dili Popun poetik ifadəsinə fərqli bir dərinlik qatır. Xüsusilə Joelin yaddaşının silindiyi səhnələrdə real və surrealın iç-içə keçməsi, insan şüurunun necə mürəkkəb olduğunu göstərir. Bu səhnələrdə şeirin ideyası – "spotless mind" ("ləkəsiz zehin") – vizual olaraq həyatın özündən ayrılmış, köksüz bir vəziyyət kimi təqdim olunur. Bu, şeirin idealizə etdiyi “rahatlıq” deyil, içi boşalmış bir varlıq halıdır.
Həm ədəbiyyat, həm də kino insanın yaddaşla münasibətinə fərqli formalarda toxunur. Popun sözündəki musiqi və ahəng, insanın Tanrıya və əbədiyyətə yönəlmiş susqunluğudur. Mişel Qondrinin kamerasında isə bu susqunluq yerini təlatümə və daxili mübarizəyə verir. Popun rahibəsi qəbul edib, Joel isə müqavimət göstərir. Və bu müqavimət, bəlkə də, insan ruhunun təməlidir.
Sonda film şeirdəki kimi bir qənaətə varmır. O, cavab vermir, sadəcə sualı qoyur: əgər unudaraq sakitlik tapmaq mümkündürsə, bəs yaddaşın ağrısında yaşanan gözəlliklərdən necə keçə bilərik? Popun misraları bir idealdır, film isə o idealın insan ruhunda yaratdığı boşluğu göstərir.
Beləcə, "Eternal Sunshine of the Spotless Mind" və "Eloisa to Abelard" əsərləri bir-birinə zidd mövqelərdən çıxış etsələr də, hər ikisi eyni sual ətrafında fırlanır: unudulmaq xilasdırmı, yoxsa özlüyümüzü itirməkdir?