USAID doğrudanmı Əfqanıstana kömək etmək istəyirdi?!

İyirmi il ərzində Birləşmiş Ştatlar Əfqanıstana hərbi əməliyyatlar, diplomatik səylər və inkişafa yardım proqramları, xüsusilə ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID) vasitəsilə milyardlarla dollar sərmayə qoyub. Lakin, bu böyük resurslara baxmayaraq, ABŞ siyasəti sabit, özünü təmin edən Əfqanıstan dövləti qura bilmədi. ABŞ-ın geri çəkilməsindən sonra 2021-ci ilin avqustunda Əfqanıstan hökumətinin sürətlə süqutu Amerika strategiyasındakı dərin qüsurları vurğuladı. Bu məqalə bu uğursuzluğun əsas səbəblərini araşdırır, xüsusən də USAİD-in çatışmazlıqlarına diqqət yetirir.
Aydın və davamlı strategiyanın olmaması
ABŞ-ın Əfqanıstandakı siyasəti ilə bağlı əsas problemlərdən biri tutarlı uzunmüddətli strategiyanın olmaması idi. İllər keçdikcə məqsədlər terrorla mübarizədən dövlət quruculuğuna keçdi və hər bir ABŞ administrasiyası yeni prioritetlər təqdim etdi. İlkin səylər Taliban və Əl-Qaidəni dağıtmağa yönəldilsə də, sonrakı siyasətlər demokratiyanın təşviqi və iqtisadi inkişafa yönəldi. Bu uyğunsuzluq həm əfqan tərəfdaşlar, həm də ABŞ agentlikləri arasında çaşqınlığa səbəb oldu və nəticədə yardım proqramlarının effektivliyini zəiflətdi.
Geniş yayılmış korrupsiya və səhv idarəetmə
Korrupsiya ABŞ-ın Əfqanıstandakı uğuruna əsas maneə idi. ABŞ çox vaxt lazımi nəzarət olmadan ölkəyə böyük məbləğdə pul köçürürdü. Yenidənqurma və inkişaf layihələrini həyata keçirmək vəzifəsi daşıyan USAID, vəsaitlərin nəzərdə tutulan benefisiarlara çatmasını təmin etməkdə çətinlik çəkdi. Bir çox layihələr pis idarəçiliklə pozuldu, pullar əfqan məmurları, səhra komandirləri və hətta ABŞ podratçılar tərəfindən mənimsənildi. Nəticədə, infrastruktur layihələri yarımçıq qaldı və ya zəif icra olundu və bu da onları uzunmüddətli perspektivdə dayanıqsız etdi.
Özəl podratçılara həddindən artıq güvənmək
Birləşmiş Ştatlar Əfqanıstan institutlarını birbaşa cəlb etmək əvəzinə, yardım layihələrini həyata keçirmək üçün özəl podratçılara etibar edirdi. Çox vaxt uzunmüddətli inkişafdan daha çox qazanc əldə etməyə əsaslanan bu podratçılar həddindən artıq qiymətli və keyfiyyətsiz layihələr təqdim edirdilər. Yerli icmaların qərar qəbul etmə prosesinə cəlb edilməməsi bu səyləri daha da zəiflətdi, çünki layihələr tez-tez Əfqanıstan cəmiyyətinin faktiki ehtiyaclarından ayrılırdı. Məktəblər, yollar və xəstəxanalar tikildi, lakin xarici yardım dayandırıldıqdan sonra onların saxlanması üçün lazımi yerli imkanlar yox idi.
Davamlılığı təmin olunmayan Əfqanıstan iqtisadiyyatı
ABŞ-ın yardım səylərinin əhəmiyyətli bir hissəsi xarici yardımdan çox asılı olan bir iqtisadiyyatın qurulmasına yönəldi. USAİD-in proqramları real özünü təmin etmədən qısamüddətli iqtisadi inkişaf layihələrinə milyardlar xərclədi. Büdcəsinin 75%-dən çoxunu xarici yardıma arxalanan Əfqanıstan hökuməti yardım azaldıqdan sonra özünü saxlamaq üçün maliyyə müstəqilliyinə malik deyildi. Bundan əlavə, kənd təsərrüfatı və sənaye kimi davamlı iqtisadi artıma səbəb ola biləcək sektorlara az investisiya qoyulmuşdur.
İctimaiyyətin etimadını qazanmamaq
İnkişaf təşəbbüslərinə baxmayaraq, bir çox əfqan ABŞ-ın niyyətlərinə şübhə ilə yanaşırdılar. ABŞ-ın hərbi əməliyyatları, xüsusən də mülki əhalinin tələfatına səbəb olan hava hücumları xoşməramlı səylərə ciddi zərbə vurdu. Taliban bu inamsızlıqdan istifadə edərək, Əfqanıstan hökumətini oyuncaq rejim kimi qələmə verib və kənd yerlərində dəstək toplayırdı. Nəticədə, USAID-in layihələri nə qədər faydalı olsa da, əksər hallarda şübhə obyektivindən baxılır və onların əhalinin “ürəyini və fikrini” qazanmasında effektivliyini məhdudlaşdırırdı.
Əfqan hökumətinin süqutu və alınan dərslər
ABŞ siyasətinin uğursuzluğunun ən parlaq sübutu ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxmasından sonra Əfqanıstan hökumətinin sürətlə süqutu oldu. İyirmi illik dəstəyə baxmayaraq, Əfqanıstan təhlükəsizlik qüvvələri dağıldı və Taliban bir neçə həftə ərzində nəzarəti bərpa etdi. Bu nümayiş etdirdi ki, ABŞ yardımı daxili dayanıqlı deyil, xaricə asılı olan bir dövlət qurdu.
Əfqanıstan təcrübəsi ABŞ-ın gələcək xarici siyasəti və yardım səyləri üçün dəyərli dərslər verir. Bu, vacibliyini vurğulayır:
-    Aydın, ardıcıl və real məqsədləri inkişaf etdirmək.
-    Yardım layihələrində yerli iştirakın və davamlılığın prioritetləşdirilməsi.
-    Korrupsiya və yanlış idarəetmənin qarşısını almaq üçün nəzarətin gücləndirilməsi.
-    Qısamüddətli asılılığı deyil, uzunmüddətli özünü təmin etməyi təşviq edən sektorlara investisiya qoymaq.
ABŞ-ın Əfqanıstandakı siyasətinin, o cümlədən USAİD-in səylərinin uğursuzluğu təkcə bir səhv addımın nəticəsi deyil, həm də bir sıra sistem qüsurları idi. Uyğun olmayan strategiyalar və korrupsiyadan tutmuş podratçılara həddən artıq güvənməyə və ictimai etimadı qazana bilməməyə qədər bu məsələlər kollektiv şəkildə Əfqanıstan dövlətinin süqutuna səbəb oldu. ABŞ-ın gələcək müdaxilələri tarixin başqa yerdə təkrarlanmaması üçün bu səhvlərdən nəticə çıxarmalıdır.
Vüqar Əli
Demokrat.az