USAID Vaşinqtonun “yumşaq güc” aləti olaraq qalacaqmı: Trampın gücü bu təşkilata çatmadı?

Azərbaycanı qarışdırmaq üçün 450 milyon dollar xərcləyən cinayətkar qurum ABŞ administrasiyasına da bəla oldu...

ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID) ətrafında yaranan qalmaqal səngimək bilmir. Bu təşkilat təkcə bizə qarşı qeyri-dost mövqe sərgiləməsi ilə deyil, həm də geniş agent şəbəkəsini cəlb edən diversiya-kəşfiyyat fəaliyyəti ilə tanınıb. Əgər əvvəllər yalnız postsovet məkanında USAID-in dağıdıcı fəaliyyəti vurğulanırdısa, indi artıq ABŞ-da belə təşkilatın fəaliyyətinin nəzarətdən çıxdığını və vergi ödəyicilərinin vəsaitlərinin məqsədsiz xərcləndiyini açıq şəkildə etiraf edirlər. Lakin məsələ bu qədər sadə deyil…

Hələ 2023-cü ildə Minval.az saytı bu mövzuya dəfələrlə toxunaraq USAID-in vəsaitlərinin məqsədsiz xərclənməsi ilə bağlı fırıldaq sxemlərini detallı şəkildə ifşa etmişdi. Bu ifşalar nəticəsində təşkilat təkcə postsovet məkanından deyil, eyni zamanda Afrika kimi uzaq regionlardan da çıxarılmağa məcbur qaldı.

1961-ci ildə yaradıldığı gündən USAID-in əsas şüarı demokratiyaya, iqtisadi inkişafa və insan haqlarına dəstək vermək olub. Lakin təşkilatın postsovet ölkələrində apardığı gizli fəaliyyətlər onun siyasi müdaxilədə günahlandırılmasına səbəb olub. USAID neytral inkişafı dəstəkləmək əvəzinə, ABŞ-ın strateji maraqlarına uyğun təşəbbüsləri seçici şəkildə maliyyələşdirib, xüsusilə də Vaşinqtonun təsirinin mübahisə doğurduğu ölkələrdə.

AnewZ telekanalı bu mövzuda xüsusi reportaj hazırlayaraq Donald Trampın yeni administrasiyası dövründə USAID-in gələcəyinin qeyri-müəyyən olduğunu qeyd edib. Prezident Tramp bu agentliyi radikal sol gündəmi təşviq etməkdə ittiham edib və onun fəaliyyətinin dayandırılması və strukturunun yenidən qurulması istiqamətində tədbirlər görüb. USAID-in əməkdaşlarının sayı 10 000-dən 290 nəfərə qədər azaldılıb.

Təşkilatın baş qərargahı ləğv edilib, rəsmi internet saytı bağlanıb. ABŞ Prezidenti Donald Trampın əsas müşaviri və texnologiya sahəsində tanınmış sahibkar olan İlon Mask USAID-i cinayətkar təşkilat adlandıraraq onun rəsmi mandatı çərçivəsindən kənar fəaliyyət göstərdiyini bildirib.

Lakin hüquqi problemlər USAID-in tamamilə ləğv olunmasına mane olub. ABŞ federal hakimləri prezident administrasiyasının belə bir dövlət agentliyinin fəaliyyətini tam dayandırmaq səlahiyyətinə malik olub-olmadığını şübhə altına alıblar.

Son üç onillikdə USAID demokratiyanın inkişafı, media və vətəndaş cəmiyyətinin təşəbbüslərinə milyardlarla dollar yönəldib. Buna baxmayaraq, bölgədəki bir çox hökumət təşkilatın xarici yardımdan siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə etdiyini iddia edərək onu tənqid edib.

Rəsmi rəqəmlərə əsasən, USAID-in region üzrə maliyyə ayırmaları aşağıdakı kimi olub:

• Azərbaycan: 450 milyon dollar – media, qeyri-hökumət təşkilatları və iqtisadi islahatlara dəstək üçün
• Gürcüstan: 1,8 milyard dollar – demokratik islahatlar, məhkəmə sisteminin yenidən qurulması və enerji təhlükəsizliyi üçün
• Ermənistan: 3,3 milyard dollar – əsasən humanitar yardım və vətəndaş cəmiyyətinin gücləndirilməsi üçün
• Ukrayna: 2022-ci ilə qədər 3 milyard dollar, 2023-cü ildə müharibənin eskalasiyasından sonra əlavə 16,6 milyard dollar
• Moldova: 2,6 milyard dollar – əsasən seçki islahatları və Avropa inteqrasiyasına dəstək üçün

Təşkilatın rəsmi missiyasına baxmayaraq, USAID-in fəaliyyəti qəbul edən ölkələrin hökumətləri ilə münasibətlərdə gərginliyə səbəb olub. Bir sıra dövlətlər ya USAID-i ölkədən çıxarıb, ya da onun fəaliyyətini ciddi şəkildə məhdudlaşdırıb.

• Rusiya – 2012-ci ildə USAID qadağan edildi, çünki təşkilatın müxalifət qruplarını maliyyələşdirdiyi və ölkənin daxili siyasətinə müdaxilə etdiyi bildirildi.
• Belarus – 2003-cü ildə USAID ölkədən qovuldu, çünki təşkilat anti-hökumət etirazlarını maliyyələşdirməkdə günahlandırıldı.
• Özbəkistan – 2005-ci ildə Əndican hadisələrindən sonra USAID ölkədən çıxarıldı, təşkilat ölkədə sabitliyi pozmaqda ittiham olundu.
• Türkmənistan – USAID-in fəaliyyəti həmişə məhdud olub, çünki hökumət təşkilata sərt nəzarət edirdi.
• Azərbaycan – 2024-cü ildə USAID-in fəaliyyəti dayandırıldı, təşkilat hökumət əleyhinə fəaliyyət göstərməkdə və postmünaqişə bərpa prosesinə qərəzli yanaşmaqda günahlandırıldı.

USAID-in siyasi müdaxilələrdə iştirakı geniş müzakirə olunub.

• Ukrayna – 2014-cü ildə USAID Maydan etirazlarını maliyyələşdirməkdə və Qərbyönlü hökumətin qurulmasında rol oynamaqda ittiham edildi.
• Gürcüstan – 2003-cü ildə “Qızılgül inqilabı”nda USAID tərəfindən dəstəklənən qeyri-hökumət təşkilatlarının rolu müəyyən edildi.
• Ermənistan – 2018-ci ildə USAID-in Nikol Paşinyanın hakimiyyətə gəlməsinə yardım edən təşkilatları maliyyələşdirdiyi iddia edildi.

Bölgədəki hökumətlər USAID-in inkişaf məqsədli yardımlardan daha çox siyasi mühəndisliyə üstünlük verdiyini bildirərək, onun təsirinə müqavimət göstərirlər.

Co Baydenin prezidentliyi dövründə USAID-in büdcəsi rekord həddə – 2022-ci ildə 74 milyard dollara çatdırıldı. Lakin Trampın yenidən hakimiyyətə qayıtması ilə USAID-in gələcəyi sual altına düşüb.

Təşkilat hazırda məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Tramp administrasiyası ya USAID-in tamamilə ləğv olunmasını, ya da onun fəaliyyətinin kəskin şəkildə yenidən qurulmasını nəzərdən keçirir. Bununla belə, hüquqi və bürokratik əngəllər təşkilatın tam bağlanmasını yaxın gələcəkdə çətinləşdirir.

Eyni zamanda, USAID-in postsovet məkanındakı rolu mübahisəli olaraq qalır. Bəzi ölkələr təşkilatın demokratiyanın inkişafına töhfə verdiyini hesab etsə də, başqaları onu ABŞ-ın geosiyasi maraqlarını həyata keçirən alət kimi görür.

Beləliklə, USAID Vaşinqtonun “yumşaq güc” vasitəsi olaraq qalacaqmı, yoxsa Tramp administrasiyası onun təsirini minimuma endirəcək? Bunu zaman göstərəcək.

Minval.az saytının bu materialı əsasında: https://minval.az/news/124449031

Musavat.com