Xəzər sürətlə yox olur Səbəb yalnız iqlim deyil! Professordan AÇIQLAMA

Şimali Xəzər sahilində yerləşən bölgələr daha çox zərər çəkəcək

İlk növbədə Volqa çayının deltası ərazisində monitorinq qrupları fəaliyyətə başlamalıdır

Son illərdə Xəzər dənizinin səviyyəsində baş verən sürətli azalma təkcə iqlim dəyişiklikləri ilə izah oluna bilməz. Problem daha dərin və çoxşaxəlidir. İnsan fəaliyyətinin intensivləşməsi, əhalinin artması, su resurslarının həddindən artıq istifadəsi və kənd təsərrüfatında suvarmaya olan tələbatın yüksəlməsi bu prosesin əsas hərəkətverici qüvvələrindəndir. Təsadüfi deyil ki, hələ 2022-ci ildə Xəzəryanı Dövlətlərin Zirvə Toplantısında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin pisləşməsi məsələsini qaldırdı. Prezidentin bu məsələni yenidən gündəmə gətirməsi isə artıq vəziyyətin daha da kritik hal aldığını göstərir. BMT Baş Assambleyasının 80-ci sessiyasında etdiyi çıxışda o, Xəzər dənizinin sürətlə kiçildiyini və əsas səbəbin iqlim dəyişmələri deyil, digər ciddi amillər olduğunu xüsusi vurğulayıb. Bu reallıq problemin təkcə regional deyil, beynəlxalq miqyasda müzakirə olunmasının vacibliyini göstərir.

İqtisadi və siyasi coğrafiya sahəsində alim, BDU-nun professoru Çingiz İsmayılov Sherg.az-a açıqlamasında söyləyib ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi yalnız iqlim dəyişiklikləri ilə izah oluna bilməz:

"Bu problemin yaranmasında bir neçə amilin üst-üstə düşməsi vəziyyətin bu qədər ağır hal almasına səbəb olub. Xəzər hövzəsində, xüsusilə ətraf bölgələrdə əhalinin sayının artması təbii olaraq suya olan tələbatın da artmasına gətirib çıxarıb.

Xəzər dənizinə daxil olan şirin su mənbələrinin əsas hissəsi, təxminən 80%-i Volqa çayı vasitəsilə təmin olunur. Digər çayların bu balansdakı payı isə əhəmiyyətli dərəcədə azdır. Məsələn, Kür çayının payı təxminən 2%, digər çayların isə daha da azdır. Əgər biz Volqa çayı hövzəsinin, xüsusilə onun aşağı hissəsində əhalinin artımını, təsərrüfat sahələrinin genişlənməsini və əkinçilikdə suvarmaya olan tələbatın artmasını nəzərə alsaq, aydın olur ki, Volqa çayından su istifadəsi kəskin şəkildə artıb. Bu həm şəhərlərdə əhalinin içməli suya olan tələbatının artması, həm də kənd təsərrüfatında daha çox suvarma tələbatı ilə əlaqədardır. Nəticədə, Volqaya daxil olan suyun həcmi azalır. Digər tərəfdən, iqlim dəyişikliyi səbəbindən bölgədə temperaturun artması buxarlanmanı artırır. Beləliklə, bir tərəfdən dənizə daxil olan suyun həcmi azalır, digər tərəfdən səthdən buxarlanma artır. Bu isə akkumulyativ effekt yaradır və problemin daha da kəskinləşməsinə səbəb olur".

Ekspert xüsusilə Xəzərin şimal sahillərində bu proseslərin daha qabarıq şəkildə müşahidə olunduğunu bildirib: 

"Qazaxıstan və Rusiyanın Volqa çayının deltası ətrafındakı ərazilərində, o cümlədən Kalmaçiya sahillərində su səviyyəsinin düşməsi artıq ciddi fəsadlara yol açıb. Əgər bu tendensiya davam edərsə, ilk növbədə Şimali Xəzər sahilində yerləşən bölgələr-Rusiya (Həştərxan, Dağıstanın şimal hissələri) və Qazaxıstanın şimal sahilləri (məsələn, Atırau vilayəti) daha çox zərər çəkəcək. Su səviyyəsinin daha da düşməsi nəticəsində həmin ərazilərdə quraq və duzlu səhraların yaranması ehtimalı yüksəkdir. Küləklərin təsiri ilə Xəzər dənizinin dibində çökmüş duzların ətraf ərazilərə yayılması canlı aləmə mənfi təsir göstərəcək. Nəticədə biomüxtəliflik azalacaq, quraqlıq artacaq və canlıların yayılma arealı məhdudlaşacaq.

Volqa çayı hövzəsində, xüsusilə Volqoqrad və Həştərxan bölgələrində əkin sahələrinin genişlənməsi və suvarma üçün daha çox su istifadə olunması ekoloji gərginliyin yaranmasına səbəb olacaq. Bu vəziyyəti tənzimləmək üçün dövlətlərarası səviyyədə əməkdaşlıq vacibdir. Xəzəryanı dövlətlərin-Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan, İran və Rusiyanın nümayəndələrinin iştirakı ilə birgə işçi qrup yaradılmalıdır. Bu qrupun tərkibinə müvafiq qurumların, o cümlədən iqtisadiyyat, ekologiya və kənd təsərrüfatı sahələrinə cavabdeh olan nümayəndələr daxil edilməlidir".

Müsahibimiz Xəzər dənizinin səviyyəsinin tənzimlənməsi üçün ilk növbədə Volqa çayının deltası ərazisində monitorinq qruplarının fəaliyyətə başlamasının vacib olduğunu vurğulayıb: 

"Bu qruplar Volqa çayına daxil olan suyun həcminin hansı dərəcədə dəyişdiyini müəyyən etməli və əldə olunan məlumatlar əsasında müvafiq tədbirlər görülməlidir".