Xoruzun quyruğu göründü: Makron və Zelenski şəxsi maraqları naminə Avropanı tələyə salıblar

Rusiya qazının Ukrayna vasitəsilə Avropaya nəqli 2025-ci il yanvarın 1-dən dayandırılıb. "Qazprom" qeyd edib ki, kiyevli tərəfdaşları dəfələrlə bu sazişi uzatmaqdan imtina ediblər, nəticədə 2025-ci il yanvarın 1-də 2019-cu il dekabrın 30-da imzalanmış sənədlər - "Qazprom" ilə Ukraynanın "NAK Naftogaz" şirkəti arasında Rusiya qazının Ukrayna ərazisindən nəqlinin təşkili, habelə qarşılıqlı fəaliyyət haqqında sazişin müddəti başa çatıb.

Nəqlin dayandırılmasından sonra isə Avropa birjalarında qazın qiyməti 2023-cü ilin oktyabrından bəri ən yüksək səviyyəyə qalxıb. Rusiyadan qazı kəsilən Avropaya isə Türkiyədən təklif gəlib və bildirilib ki, rəsmi Ankara Avropa üçün təhlükəsiz alternativ ola bilər, eyni zamanda, Türkiyə müxtəlif ölkələrə mavi yanacaq ixrac edə bilər. Çünki təhlükəsiz qaz nəqli marşrutu kimi Türkiyə əhəmiyyətli yer tutur, bu, onun əlverişli coğrafi mövqeyi və qaz infrastrukturunun olması ilə bağlıdır. Türkiyə Qara dənizdə öz qazını istehsal edir, ölkə ərazisindən isə boru kəmərləri və üzən strukturlar keçir. Türkiyə təbii qazı Rusiyadan "Mavi axın" və "Türk axını" qaz kəmərləri ilə, Azərbaycandan TANAP qaz kəməri ilə, həmçinin İrandan alır. Ankara Bolqarıstan, Macarıstan, Makedoniya, Moldova və Rumıniyanı mavi yanacaqla tədarük edir.

İsrailli ekspert Yuri Boçarov mövzu ilə bağlı Oxu.Az-ın suallarını cavablandırıb.

- Mövcud vəziyyət tərəflər üçün nə vəd edir? Kim daha çox qazanacaq, kim itirəcək?

- "Qazprom" Ukrayna üzərindən Avropaya qaz ixracından hər il beş-altı milyard dollar gəlir əldə edib. Ukraynanın tranzitdən əldə etdiyi gəlir isə təxminən bir milyard dollar təşkil edib. Bu qərar Avropanı ildə 15 milyard kubmetr qazdan məhrum edir, Rusiya qazından asılı olan Avropa ölkələri üçün ciddi problemlər yaradır. Qeyd edək ki, Rusiya qazının əsas istehlakçıları həm Avropa İttifaqının, həm də NATO-nun üzvləri - Slovakiya, Macarıstan və Avstriya olub. Avropanın ümumilikdə istehlak etdiyi 500 milyard kubmetr qazın 15 milyard kubmetri o qədər də böyük olmasa da, xüsusən də Slovakiya kimi bir ölkənin miqyasında bu, kritikdən də artıqdır. 2024-cü ilin son günündə qazın qiyməti dörd faizdən çox artıb.

Beləliklə, Aİ dünyanın digər iki ən böyük iqtisadiyyatına - ABŞ və Çinə uduzur. Nəticədə gəlir artımı səngiyir, əhalinin narazılığı artır, Rusiya ilə dostluğa, Ukraynaya dəstəyi dayandırmağa çağıran ifrat sağçıların populyarlığı artır. Buna görə də Avropadakı əhvali-ruhiyyəyə zidd olaraq Ukraynanın energetika naziri Herman Qaluşenkonun Rusiya qazının tranzitinin dayanmasından məmnunluğunu gizlətməyən sevincli bəyanatı səsləndi: "Bu, tarixi hadisədir - Avropa artıq Rusiya qazından imtina etmək qərarını verib". Təsəvvür edin, nazir Ukrayna iqtisadiyyatının, demək olar ki, bir milyard dollar itirdiyi və ən əsası avropalı tərəfdaşlarının zərər çəkdiyi bir vaxtda belə sevinir.

- Problemin həllinə necə nail olmaq olar?

- Müqavilənin uzadılması ilə bağlı danışıqlar, demək olar ki, bütün yay boyu davam edirdi və Ukrayna hakimiyyəti müqavilənin uzadılacağını ən azı iki dəfə bəyan etmişdi. 2024-cü ilin yayında Sudja Kursk bölgəsindəki hücumdan sonra Ukraynanın nəzarətinə keçdi. Bununla belə, "Qazprom" qazın nəqlini dayandırmadı və bu, Kiyevə və Avropa İttifaqına bir daha sübut etdi ki, Avropaya qaz nəqli Ukraynadan daha çox, Rusiyaya lazımdır.

Ukrayna ərazisindən tranzit başa çatdıqdan sonra "Qazprom"un Avropaya qaz nəqli üçün yalnız bir marşrutu qalıb: "Türk axını" qaz kəməri. Onun vasitəsilə hər il Cənub-şərqi Avropa ölkələrinə təxminən 17 milyard kubmetr qaz vurulur. "Qazprom" "Türk axını" ilə yanaşı, Avropaya mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) ixrac etmək imkanına malikdir. Nəticədə ötən il Rusiyanın qaz nəhənginin Avropa bazarındakı payı 20 faizi ötüb. Ukraynanın hərəkətlərindən ən çox narazı olan iki ölkə isə Macarıstan və Slovakiyadır. Slovaklar yanvarın 1-də bağlanan Ukrayna tranzit qaz kəməri ilə qazı təzəcə alırdılar. Slovakiyanın Baş naziri Robert Fitso hətta Moskvada Putinə baş çəkib və Ukraynaya elektrik enerjisi satmaqdan imtina etməməyə çağırıb. İndi tamamilə mümkündür ki, bağlanan tranzit yalnız Macarıstan və Slovakiya hökumətləri ilə digər Aİ ölkələri arasında mübahisələri gücləndirəcək və Ukraynaya əlavə yardımın təsdiqlənməsi, eləcə də Rusiyaya qarşı sanksiyaların uzadılması sual altına düşəcək.

- Ukrayna niyə birdən-birə bu qədər prinsipial olmağa, puldan imtina etməyə qərar verdi? Ən əsası isə - Avropa İttifaqının ən vacib tərəfdaşları olmasa da, səslərə təsir baxımından üzv ölkələri özünə qarşı çevirib, əslində, özünə qarşı bu qədər kəskin mövqe tutdu?

- Suala cavab vermək üçün ötən ilin 7 dekabrına qayıtmaq lazımdır. Həmin tarixdə Fransa paytaxtı Parisdə Zelenski də daxil olmaqla 40-a yaxın ölkənin dövlət və hökumət başçıları Notr-Dam kilsəsinin açılış mərasiminə qatılmışdılar. Bu görüşdə Fransa prezidentinin vasitəçiliyi ilə Ukraynanın təhlükəsizliyi və Rusiya ilə atəşkəs müzakirə edilib. Bununla belə, Trampın Zelenskinin ona cəbhədə əldə etdiyi uğurlarla bağlı təqdimatından məmnun olmadığı görünürdü və sanki real məlumatlardan çox, Zelenskinin onu aldatmağa çalışmasından qəzəblənirdi.

Görünür, Zelenski Makronun təhriki ilə "imtina edilə bilməz" təklifini irəli sürüb, Rusiya qazının öz ərazisindən Avropaya tranzitini əngəlləmək qərarına gəldiyini bildirib. Bu qərar Avropanı ildə 15 milyard kubmetr qazdan məhrum edir ki, bu da Rusiya qazından asılı olan Avropa ölkələri üçün ciddi problemlər yaradır. Ukraynanın qaz tranzitindən ildə təxminən 1 milyard dollar itirməsinə baxmayaraq, əvəzində ABŞ-dən dostluq və dividendlər qazanır. Donald Tramp da öz növbəsində ABŞ-də bütün qaz layihələrinin açıldığını və Avropada yeni qaz alıcılarının tapılmasının vacibliyini bəyan edir. Bu qərar ABŞ üçün sərfəlidir, çünki onlar Avropa qaz bazarında boşalmış yeri tuta və əhəmiyyətli gəlir əldə edə biləcəklər. Üstəlik, ABŞ maye qazı Rusiya boru kəməri qazından xeyli bahadır, lakin Avropanın qışın ortasında getməyə yeri yoxdur və ABŞ-nin ona təklif etdiyi hər şeyi alacaq. Kiyevə verilən vədlərə gəlincə, razılaşmanın konkret detalları açıqlanmır, çünki Ukraynanın Birləşmiş Ştatlardan maliyyə yardımı, hərbi dəstək və təhlükəsizlik zəmanəti şəklində əhəmiyyətli dəstək alacağını Tramp dövründə təsəvvür etmək çətindir. Axı Tramp bütün bunları Avropanın çiyninə yükləmək istəyir. Bu baxımdan, ehtimal ki, müzakirə Ukraynadan daha çox, Zelenskinin özünün gələcəyi ilə bağlı olub, xüsusən də hərbi əməliyyat başa çatandan sonra.

- Bəs Makron niyə Avropa birjasını dərhal çökdürən sövdələşməyə belə maraq göstərib?

- Fransanın Azərbaycana qarşı elan etdiyi "müharibə"ni unutmaq olmaz. Bu ölkənin Afrikada verdiyi itkilərdən sonra Makron, həqiqətən də, erməni kartını oynamaqla Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək istəyir. Təbii ki, o, Azərbaycanın Aİ ölkələri ilə növbəti qaz müqaviləsi bağlamasının qarşısını almaq üçün Avropanı ruhdan salmaq bahasına olsa belə, çox şey etməyə hazırdır. Deməli, gördüyümüz kimi, qlobal geosiyasətin arxasında sırf şəxsi eqoist maraq dayanır. Zelenski də özünün və Makronun gələcəyindən, həmçinin Azərbaycanla mübarizəsindən narahatdır. Beləliklə, nə qədər bayağı səslənsə də, bütün bu beynəlxalq siyasət, sadəcə, şəxsi maraq naminədir. Kimsə hələ də bu "güc"lərin sülh üçün çalışdığını necə düşünə bilər?

Mərahim Nəsib