Yarımmədəni türkmanlar, yoxsa mədəni bolşevik ruslar? Kimlər öz milli dilini anlayır?

Bu gün görkəmli ədib, ictimai-siyasi xadim, publisist, pedaqoq Ömər Faiq Nemanzadənın doğum günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə onun "Millilǝşmǝk" adlı silsilə məqalələrindən birinci yazını təqdim edir.

Canlı işlər, tarixi dəyişikliklər bizə göstərir ki, hər cəmiyyət, hər fərd, hər dürlü ənənəsindən, müqəddasatından (müqəddəs dəyərlərindən), iman və etiqadından az-çox əl çəkdiyi halda, milli dilindən əsla va əsla vaz keçməmişdir.

Və heç vaxt da keçəmməz. Çünki bir millətin ədəbiyyata malik dili o millətin ruhu, nişaneyi-mövcudiyyətidir. Ondan məhrum olduğu gün mərhum olmuş, ondan uzaqlaşdığı gün qəbrinə yaxlaşmış deməkdir.
Tarix bizə göstərir ki, bir millətin cahangirliyi, hökuməti, hətta yeri-yurdu da əlindən alınsın, madam ki, milli ədəbiyyatı var, o millət məhv ediləmməz. Dili kəsilməyən millətin vücudu kəsiləmməz, ədəbiyyatı yaşayan millət heç vaxt ölməz.
Dünyada bədbəxt o millətdir ki, özgə millətin silahından ziyadə, dil və ədəbiyyatına əsir olaraq yaşamaqdadır. Hala, zəmanəmizdə milli ədəbiyyatına malik olmayan bir millətə həddi-rüşdə (yetkinlik yaşına) çatmamış bir bala nəzərilə baxılıb Cəmiyyəti-Əqvam (Millatlar cəmiyyəti) ailəsinə qəbul edilməməsi, öz müqəddəratının özünə verilmək istənilməməsi bizim kimi öz dil və ədəbiyyatını sevməyənlər üçün nə gözəl bir dərsi ibrətdir.
Əlifba va ədəbiyyatlarının mövcudiyyətini min il qabaqlara çıxaran və bununla köhnə bir mədəniyyətə sahib olduqlarını iddia edən millətlər boş görüntü üçün deyil, iştə bu gün üçün, bugünkü Cəmiyyətl-Əqvam imtahanı üçün hazırlanırlardı. Və bu gün də özünü qanan hər millət səbilikdən (körpəlikdən) qurtulmaq, həddi-rüşdə çatmaq və ya onu keçib mərtəbeyi-əhliyyətə (səlahiyyətli olmaq dərəcəsinə) yetişmək üçün bütün var qüvvələrini milli dil və ədəbiyyatlarının tərəqqisinə sərf etməkdə və bu səyin dərəcəsi nisbətdə istibdad və cəhalətin pənceyi-zülmündən qurtulub hürriyyət və müsavata nail olmaqdadırlar. Çünki bu gün ən acı təcrübələrdən sonra qəti və müsbət (isbatlanmış) bir həqiqət olaraq qəbul edilmişdir ki, insanları qara cəhalətdən, istibdaddan xilas edən yalnız və yalnız ədəbiyyatdır.
Müstəbid hökumətin, keyfi (özbaşına) idarənin, zalımanə üsulun ən böyük düşməni ədəbiyyatdır. Ədəbiyyat olan yerdə istibdad, istibdad olan yerdə ədəbiyyat yaşayammaz. Bu səbəblə idi ki, müstəbid və zalım padşahlar keyfi idarələrinin bəqə və davamı (daimi olması) üçün ən ziyadə müraciət etdikləri tədbir ədəbiyyatı qismaq, hürr mətbuatı yox etməkdi.
Milli ədəbiyyatın silahdan min kərə güclü, əhəmiyyətli olduğunu bu gün hər kəsdən ziyadə qananlar hər dürlü qailə (dard, sıxıntı) və keşməkeşlər içində ola-ola ən ziyadə qeyrət və səylərini milli ədəbiyyatın tərəqqisinə, ülumun nəşrinə (elmlərin yayılmasına) sərf edirlər. Çünki yaxşı bilirlər ki, xalq hürriyyət və müsavatın qədrini, ləzzətini ancaq və ancaq öz milli dilləri ilə anlaya bilərlər. Və yenə ancaq bu anlayışla hürriyyət və istiqlalın mühafizəsi uğrunda fədayi-can edə bilərlər. İştə bu düşüncələrə görədir ki, bu gün xüsusiyyəti-milliyyənin yeganə şüarı olan "milli dil"in mühafizə və tərəqqisi uğrunda ən ziyadə çalışanlar sosialistlərdir. Bu isə onlar üçün təbii, bir qüsur deyil, bəlkə, fəzilətdir.
Doğrudan da, görürüz ki, dil məsələsində ən mütəəsib (təəssübkeş, konservativ) millətçilik edənlər yarım-mədəni hindlilər, əfqanlar, türkmanlar deyil, mədəni ukraynalılar, polyaklar, bolşevik ruslar, sosialist gürcülərdir.
Əcəba biz nasıl?

“Azərbaycan” qəzeti: №327, 21 təşrini-sani (noyabr) 1919