Yer özü özünü yeyir : Türkiyənin alt qatlarında Yer qabığı dərinliyə doğru sürüşür

Yeni yayımlanan bir araşdırma Türkiyədə yerləşən Mərkəzi Anadolu platosunun alt qatlarında baş verən nadir tektonik prosesi - Yer qabığının dərinliklərə doğru "axaraq enməsi"ni üzə çıxarıb. Bu nadir geoloji hadisə "litosfer damcısı” adlanır və bu, təkcə Yerdə deyil, digər planetlərdə də tektonik proseslərin anlaşılmasında yeni perspektivlər yaradır. 

Qaynarinfo xəbər verir ki, bu barədə "The Daily Galaxy" məlumat yayıb.

Konya hövzəsinin altındakı geoloji anomaliya

"Nature Communications" jurnalında dərc olunan tədqiqat Konya hövzəsinə – Türkiyənin mərkəzində yerləşən topoqrafik çökəklik zonasına – yönəlib. Peyk və seysmik məlumatlar əsasında alimlər burada Yer qabığının çökməsini xatırladan "halqavari quruluş” müşahidə ediblər. Hövzənin altında seysmik anomaliya və qalınlaşmış qabıq aşkarlanıb. Bu, sıx materialın üst mantiyada yığılmasının güclü göstəricisi hesab olunur.

Tədqiqatın baş müəllifi, Toronto Universitetindən geofizik Culiya Anderson bildirib ki, bu anomaliya "mantiyanın litosfer damcısı” adlanan prosesinə işarə edir. Əslində, Yer qabığının aşağı, daha ağır hissəsi yapışqan maddə kimi aşağıya doğru süzülür və damcı formasında bir "kütlə” yaradaraq, yuxarı qabığı da öz arxasınca çəkir. Bu kütlə nəhayət tam qopduqdan sonra səthdə "qayıtma effekti” baş verir və nəticədə səthin yenidən qalxması müşahidə olunur.

Türkiyə Yer qabığının tədricən dəyişən görünüşü

Mərkəzi Anadolu platosu son 10 milyon ildə təqribən 1 kilometr yüksəlib. Lakin Konya hövzəsi fərqli davranır – o, hər il təxminən 20 millimetr sürətlə çökür. Bu fərqlilik tədqiqatçıları Konya hövzəsinin əvvəlki qalxma prosesindən müstəqil olaraq, ikinci dərəcəli bir litosfer damcısının baş verdiyi qənaətinə gətirib.

Toronto Universitetindən digər tədqiqatçı Rassel Pisklivets qeyd edib ki, ilkin "damcılama” regionun digər hissələrində "ikinci dərəcəli, törəmə hadisələr”ə səbəb olub. Onun sözlərinə görə, "litosfer qalınlaşdıqca və dərinliklərə doğru süzüldükcə, səthdə çökəklik yaranıb və bu kütlə qopduqdan sonra ərazi yenidən qalxmağa başlayıb”. Hazırda isə bu prosesin təkrarlandığı – Konya altında yeni bir "damcının” formalaşdığı düşünülür.

Yer qabığının davranışını təqlid edən laboratoriya təcrübələri

Alimlər bu nəticələri laboratoriyada da sınaqdan keçiriblər. Onlar alt mantiyanın özlülüyünü təqlid etmək üçün polidimetilsiloksan adlı yapışqan silikon polimerdən istifadə ediblər. Üst mantiya həmin polimerin gil qarışığı ilə, Yer qabığı isə keramika kürəcikləri və kvars qumu ilə modelləşdirilib.

Tədqiqatçılar üst mantiyaya sıx "dana” yeridərək prosesin başlanmasını təmin ediblər. Təxminən 10 saat sonra viskoz bir damcı formalaşmağa başlayıb və aşağıya doğru hərəkət edib. 50 saat ərzində isə ikinci damcılama meydana gəlib. Alimlər qeyd ediblər ki, üfüqi hərəkət olmadan belə, bu damcı qabığı aşağı çəkərək səthdə çökəklik yaradıb. Bu da göstərir ki, belə proseslər təcrid olunmuş şəkildə – yəni sadəcə şaquli istiqamətdə – Yer səthindən xeyli dərinlikdə baş verə bilər.

Aydın