Yovşanlı çöllərin bahadırları Təvəkkül Qazi xan, Yerəsil Qocaqulu oğlu...

  Türküstan diyarı, Cənubi Sibir çölləri, Təkləlilər məkanı, Tanrı dağları, Amu-Dərya və Sır-Dərya çayları, Bəlx gölü... hövzələri hüdudlarında yadellilərə qarşı kökənli Türk dilli xalqların mübarizəsi, Qazax xalqı timsalında  Orta əsrlər tarixinə aid salnamələrdə (ingilis səyyahları L. və T..Atkinson “Tatar çölləri barədə xatirələr...”, Qazax tarixçisi-səyyah Ç.Vəlixanlı “İssık gölünə səyahət gündəliyi”, ictimai xadim M.Çokay oğlu “Türküstan Sovetlər hakimiyyəti illərində”, Qazax-Qıpçaq tarixçisi A.K.Quşqunbəy “Qazaxların XVII-XVIII əsrlərdə hərbi işləri”...), dastan və eposlarda (“Alpamış Batır”, “Qazi Korpeş Bayan-Sulu”, “Koblandı Batır”...), el rəvayətləri və əfsanələrində geniş işıqlandırılmış, zəngin şifahi və yazılı folklor xəzinəsinə çevrilmişdir.

  XVII-XIX əsrlər dövrü Qazax dövlətçiliyi tarixində ərazi bütövlüyünün və müstəqiliyyin  qorunması, milli-azadlıq mübarizəsi hərəkatının güclənməsi mərhələsi kimi qiymətləndirilir və bu tarixi keçmiş, Dövlət və xalq naminə bir sıra görkəmli dövlət, siyasi-hərbi, ictimai-dini xadimlərin adları hörmətlə yad edilir, onlara qarşı xalq sayqısı qorunub saxlanılır.

  Qazax dövlətçiliyi və  siyasi-hərbi quruculuq tarixində milli ərazi hüdudlarına davamlı işğalçılıq yürüşləri çar Rusiyası və Monqol-Çin silahlı birlikləri tərəfindən edilmiş, eləcə də, qərbdən Noqay çöllərindən rus knyazlarının muzdluları tərəfindən...bu baxımdan, 1727-ci ildən coğrafi ərazi kimi yer alan “Kalmıkların qırğın yeri” də məhz həmin tarixi kerçəkliyin bir nişanəsidir.

  Tarixi məlumatlar göstərir ki, Qazax xalqına qarşı Rusiya dövlərinin hərbi təcavüzləri XVII əsrin sonlarında Təvəkkül Muhammad xan Qazi (1635-1718) hakimiyyəti dövründən (1680-1715) XVIII əsrin sonunadək daha da güclənmişdir.

   Səlkəm Cahangir oğlu Qazi xan Qazax xalqının ilk Ana Yasasının (“Yeddi Qərar”) yaradıcılarından (Qazi bəy Gəldibəyli (1667-1763) və Taleh bəy Əlibəyli (1663-1756) ilə birlikdə)  biri olmaqla, 15 yaşında ikən Qaşqarlı diyarına səfər etmiş, Turfan və Çalış (Uyğuruystan) xanlığının hakimi Abdulla xan (1585-1675) hökuməti ilə xarici siyasəti və iki dövlət arasında dinc yanaşı yaşamağı, sülh münasibətlərini qurmağı...müzakirə etmək üşün səfir səviyyəsində çıxış etmişdir.

  T.M.Qazi hakimiyyəti Qazax tarixçiliyində “Qızıl dövr” dəyərini almışdır. Vahid Qazax dövlətinin yaranması (Kiçik, Orta və Böyük cüzlər (“Qurani-Kərim” kəlamlarından “hissə” mənasında) birləşərək), dövlət idarəedilməsində Məclis-Məşvərət sisteminin tətbiqi, tabeli hakimiyyət qurumlarının hüquqlarının yaradılması və fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, dövlət idarəçiliyinin xalq arasında nüfuzunun artması nəticəsində ölkə hüdudlarında siyasi-hərbi gücün yüksəlməsi...məhz bu dövrdə olmuşdur.

   Xarici qəsbkarların təcavüzkar siyasətinin qarşısının alınmasında ictimai-iqtisadi əlaqələrin gücləndirilməsi amilini nəzərə alaraq Qazi xan 1686-1693-cü illərdə dəfələrlə Rusiya dövlətinə səfirlərini göndərmişdir. Dostluq və qarşılıqlı əməkdaşlıq təklifləri ilə Onun 1694-cü ilin oktyabr ayında çar I Pyotra (1672-1725) ünvanladığı məktub indi də qorunub saxlanılır. Ona görə də XVIII əsrin I onilliyində münasibətlərdə canlanma yaranmışdır. Lakin, 1717-ci ildə Qazi xanın ölümü xarici siyasi-hərbi qüvvələrin Qazax dövlətçiliyinə qarşı işğalı üçün milli-ictimai, siyasi-hərbi...imkanlar yaranmışdır.

   Ona görə də XVIII əsrin I yarısında xarici qəsbkarlara qarşı Qazax xalqının milli qəhrəmanları sırasında Yerəsil Qocaqulu oğlunun (1692-1770) adı hörmətlə anılır.

   Azadlıq və mübarizlik yolunda Əski Türkdilli çoxsaylı qəbilə-tayfa İttifaqının ünlü soylarından, Göy Türk-Moğol kökənlilərdən, Cuci ailəsinin üzvü  Əbilay xanın (Əli Mənsur Görkəm Sultan oğlu, 1711-1781) nəsil şəcərə isimlərindən olan Y.Qocaqulu oğlu Alagöz döyüşlərinin (1718), Türküstan müdafiəsinin (1724), yuxarıda adı çəkilən “Kalmıkların həlak olduğu” savaşın, Anırəkəy müharibəsinin (1729-1730)...iştirakçısı olmuş, Baspan-Bazar, Şorqa-Lastı şəhərləri, Tarbaqatay torpaqları uğrunda  cəsur savaşlarda sərkərdə kimi ad qazanmışdır. Hətta, o, Alagöz döyüşündə Cunqar ordusunun qəhrəmanı Arsalanı öldürməklə şöhrəti daha da artmışdır.

  Nayman tayfasının Qarakərəy qolunun Bəyigid dəkkəsindən olan Yerəsil gəncliyində Zaysan gölü ətrafında əhaliyə hücum edən vəhşi qabanları öldürdüyünə görə Qaban bəy təxəllüsü almışdır. Onun cəngavərliyi və sərkərdə bacarığı 1735-ci ildə Başqurd üsyanını rəhbəri Bəypolad Həsən-Qarasaqqal xan (1667-1749) tərəfindən yüksək qiymətləndirilib və o, ölümünə qədər onun yanında, Sarısu çayı  yatağı yaxınlığındakı məskənində qalıb.

   Y.Ocaqulu oğlu dövrü Qazax dövlətçiliyində qonşuları ilə münasibətlərin sülh yolu ilə tənzimlənməsi, münasibətlərinin danışıqlar yolları ilə həllinə yönəlik ictimai-siyasi tədbirlərin görülməsi, dini-mədəni təməl dəyərlərinə əməl edilməsi…ilə fərqlənmişdir. Yəni, Qazax-Cunqar dövlətləri arasında “Mamırlı-Su”, 1757-ci ildə Qazax-Çin ilə “Aydansık” sülh müqavilələrinin bağlanması nəticəsində, siyasi münasibətlər genişlənmiş, iqtisadi-ticari əlaqələr xeyli dərəcədə artmışdır.

   Qeyd etmək lazımdır ki, XVII-XVIII əsrlərdə Qazax dövlətçilyimn tarixi və inkişaf mərhələləri və dövlət müstəqilliyi uğrunda xalq mübarizəsinin qəhrəmanları barədə tarixi-ədəbi salnamələr sırasında Q. Xalidin “Tarixi-xəmsə” (1910, Qazan ş.), V.Y.Basinin “Rusiya və Qazax xanlığı XVI-XVIII əsrlərdə” (1971, Alma-Ata  ş.), S.U.Taymanovun “Başkir-Qazax münasibətləri  XVIII əsrlərdə” (2009, Moskva ş.)…əsərləri qiymətli sənədli-tarixi məlumatları əks etdirmişdir.

   R.S. Görkəmli Qazax yazıçısı, tarixi romanlar müəllifi İlyas Əsənbərli (1915-1983) 1969-1976-cı illərdə “Köçərilər” roman-trilogiyasını yazmışdır. Bu əsər rus dilində 12 dəfə, 1,5 milyon nüsxə ilə çap edilmiş, dünya xalqlarının 30 dilinə tərcümə edilərək 3 milyon sayda 50 dəfə çap olunmuş (2005-ci il məlumatıdır), motivi əsasında 2005-ci ildə “Köçəri” filmi çəkilmişdir.

 Müəllifin 1983-cü ildə “Qızıl Orda” romanı işıq üzü görüb.

                                                                    
Qismət  Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi (050 372-60-08)